Náttúrufræðingurinn - 1990, Side 25

feðm og nái frá miðhálendinu til lág-
lendis. Þetta rökstuddi hann síðar
(1966) með frumniðurstöðum sam-
sætumælinga sem þá var farið að gera
við Eðlisfræðistofnun Háskólans (nú
Raunvísindastofnun) og bentu til þess
að jarðhitavatn á láglendi væri upp-
runalega regn sem fallið hafi á hálend-
inu. Þessi útvíkkun á hringrásarkerfi
vatnsins var væntanlega svar Trausta
við gagnrýni Gunnars Böðvarssonar
(1948), sem síðar verður vikið að.
Hugmynd Trausta um upphitun
jarðhitavatnsins, sem kom fram í
æstæða líkaninu hlaut viðurkenningu
margra jarðhitamanna. En einnig
komu fram hugmyndir um eðli jarð-
hita þar sem dregið var í efa að æstætt
jafnvægi á milli varmastraums og upp-
hitunar grunnvatns gæti útskýrt afl
stærstu jarðhitasvæða landsins. Arið
1950 skrifaði Gunnar Böðvarsson
tímamótagrein um eðli jarðhitakerfa
(Gunnar Böðvarsson 1950), en efni
þessarar greinar hafði reyndar komið
fram áður í skýrslu Jarðborunardeild-
ar Raforkumálaskrifstofunnar (Gunn-
ar Böðvarsson 1948). Þar sýnir hann
fram á að til þess að ná allri þeirri
varmaorku úr almenna grunnvatns-
strauminum, sem kemur upp til yfir-
borðs með heitu vatni á stærstu jarð-
hitasvæðunum, þyrfti snertiflötur
vatns og bergs að vera mörg hundruð
km2, sem er ólíklegt. Hann heldur því
fram að jarðhitakerfin hljóti smám
saman að kæla bergið í námunda við
sig en fái ekki varmann nema að litlu
leyti úr almennum varmastraumi jarð-
ar. Jarðhitinn er samkvæmt þessu
óstöðugt og tímabundið fyrirbrigði.
Gunnar færði frekari rök fyrir hug-
myndum sínum í skýrslu um rann-
sóknir í Hengli, Hveragerði og ná-
grenni árin 1947-1949. Efni þessarar
skýrslu birtist síðar á prenti (Gunnar
Böðvarsson 1951).
Einhverra hluta vegna náðu þessar
hugmyndir Gunnars ekki almennt til
jarðhitamanna næstu árin á eftir og
féllu að mestu í gleymsku eins og oft
vill verða um hugmyndir þeirra sem
eru á undan sinni samtíð.
Bragi Árnason (1976) rannsakaði
tvívetni í íslensku regnvatni, grunn-
vatni og jarðhitavatni. Hann sýndi
fram á að megingrunnvatnsstraumur-
inn lægi frá hálendinu í átt til sjávar.
Hann taldi að jarðhitavatn, sem kem-
ur upp í hverum og laugum á láglendi,
væri regnvatn sem félli á hálendinu og
næði að seytla niður á nokkurra kíló-
metra dýpi á leið sinni til láglendis.
Hann taldi að niðurstöður sínar sönn-
uðu hugmyndir Trausta um að hinn
almenni varmastraumur hiti vatnið og
að hitastig þess ráðist fyrst og fremst
af því hve djúpt vatnið kemst, þ.e. á
hvaða dýpi meginstraumurinn rennur.
Þessi kenning um jafnvægi varma-
straums og rennslis, æstæða líkanið,
hefur ýmist verið kennd við Trausta
eða Braga og hefur fengið verulegan
hljómgrunn meðal jarðhitamanna sem
aðalskýring á eðli lághitasvæða (Ingv-
ar B. Friðleifsson 1979, Sveinbjörn
Björnsson 1980, Bragi Árnason 1987).
Sá möguleiki að staðbundin hræring
gæti átt sér stað í lághitakerfum var
fyrst ræddur af Trausta Einarssyni
(1950) og Gunnari Böðvarssyni (1951),
og síðar af Guðmundi Pálmasyni
(1967). Þegar farið var að bora yfir
1500 m djúpar borholur á lághitasvæð-
um víða um land kom í ljós að neðri
hluti jarðhitakerfanna var mun kald-
ari heldur en búast mátti við út frá
hitastigli utan jarðhitasvæða. Þetta
varð einkar ljóst á jarðhitasvæðum í
Eyjafirði, en þar voru á áttunda ára-
tugnum boraðar fyrstu djúpu borhol-
urnar á lághitasvæðum utan höfuð-
borgarsvæðisins (Axel Björnsson o.fl.
1979, Axel Björnsson 1980). Þessa
17