Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 54

sem gætu skapað lekt, liggja í megin-
dráttum samsíða hæðarlínunum.
Sýnt hefur verið fram á, að mörg
lághitasvæði í hinum tertíera og kvart-
era berggrunni tengjast ungum brot-
um og sprungum. A jarðhitasvæðinu í
Reykholtsdal, nánar tiltekið við
Deildartungu, sjást sprungur í lausum
jarðlögum og eru því greinilega frá
nútíma (Lúðvík Georgsson o.fl.,
1984). Eins er með sprungur við jarð-
hitasvæðið við Glerárgil í Eyjafirði
(Ólafur G. Flóvenz o.fl., 1984) og við
allmarga jarðhitastaði í uppsveitum
Árnessýslu (Lúðvík Georgsson o.fl.,
1988). Á Tröllaskaga norðanverðum
má sjá misgengi, sem mynda stalla á
fjöllum og í dalbotnum, en þar skera
þau setlagafyllingar frá nútíma. Af því
leiðir, að hreyfing hefur orðið á þess-
um misgengjum á nútíma (Haukur Jó-
hannesson, munnl. uppl.). Haukur
telur jafnvel mögulegt, að kvika hafi
troðist í sprungurnar og að hún færi
Jághitanum varma.
Þegar Trausti Einarsson og Gunnar
Böðvarsson voru upphaflega að móta
hugmyndir sínar um lághitann var lítið
af borholum, sem gætu gefið vitneskju
um eðli hans. Trausti Einarsson (1937,
1942) sá, að laugar og hverir á lághita-
svæðum voru gjarnan við misgengi og
ganga og ályktaði, að þessar jarð-
myndanir væru lekar og réðu upp-
streymisrásum heita vatnsins. Einnig
taldi hann, að á sumum stöðum kæmi
til greina, að gangar stífluðu af djúpa
grunnvatnsstrauma frá hálendi til lág-
lendis og þannig leitaði heitt vatn upp
með göngum landmegin. Að öðru
leyti byggði kenning Trausta á því, að
grunnvatnsborð fylgdi í heildina
landslagi og því hlyti grunnvatns-
streymi að vera frá hálendari stöðum
til láglendari. Að okkar mati hefur
Gunnar Böðvarsson í skrifum sínum
um lághitann jafnan gert fyllri tilraun
en Trausti til þess að tengja eðli lág-
hitans við ákveðin jarðfræðileg ferli
og meta orkubúskapinn á magnbund-
inn hátt.
Sveinbjörn Björnsson (1980) færir
að því óyggjandi rök, að a.m.k. sum
þeirra lághitasvæða, sem borað hefur
verið í, séu hræringarkerfi, en ekki
uppstreymissvæði og af því leiðir að
kenning Trausta um lághitann fær
ekki staðist að þessu Ieyti. Niður-
stöður sínar byggir Sveinbjörn á hita-
mælingum og lektarmælingum í djúp-
um borholum. Lektarmælingarnar
sýna, að lekt er nægileg til þess að
hræring geti farið af stað. Hitamæling-
arnar sýna, að hiti djúpt í þessum
kerfum er lægri en vænta mætti út frá
vitneskju um hitastigul (6. mynd). Of-
arlega í jarðhitakerfunum er bergið
heitara en til hliðanna, en kæling hef-
ur átt sér stað djúpt í þessum kerfum;
þau eru kuldapollar. Slíkir pollar
verða naumast skýrðir á annan veg en
þann, að hræring vatns eigi sér stað í
kerfinu og að vatnið hitni við varma-
nám neðarlega í þeim. Síðastnefnda
atriðið segir, að þessi lághitakerfi geta
ekki verið æstæð heldur hljóta þau að
vera tímabundin fyrirbæri. Ennfremur
stenst sú skýring ekki, að vatn í þess-
um kerfum sé aðrunnið frá hálendi
djúpt í berggrunninum. Hvernig ætti
slíkt vatn að fara fyrst um heitari
berggrunn og valda svo staðbundinni
kælingu í rótum lághitakerfisins?
Ef æstæður lághiti á að þrífast á
þeim varma, sem streymir upp í gegn-
um jarðskorpuna eins og líkan
Trausta gerir ráð fyrir, verður hinn
djúpi grunnvatnsstraumur frá hálendi
til láglendis að vera tiltölulega breiður
en ekki bundinn við sprungur, sem
eru nær lóðréttar. Rennsli um slíkar
sprungur eingöngu gæti ekki nýtt sér
að neinu ráði þann varmastraum sem
leiðist upp í gegnum skorpuna.
46