Náttúrufræðingurinn - 1990, Qupperneq 7

nærri yfirborði jarðar hefði greiða leið
langt upp í veðrahvolfið væru hérlend-
is eilíf úrfelli og raunar voðaveður. En
gufuhvolfið hefur ekki nægilega orku
til slíkra hluta. Hins vegar myndast
skilyrði til þess bæði staðbundið og
tímabundið. í austanbylgjunum áður-
nefndu eru allgóð skilyrði til upp-
streymis enda gengur þar á með skúr-
um. Skúrirnar skila að vísu frá sér
nokkurri orku vegna rakaþéttingar,
en langoftast ekki nægri til að koma af
stað fellibyl. Ekki verður séð fyrir
hvaða austanbylgjur verða að fellibylj-
um og veldur það veðurfræðingum á
þessum slóðum miklum áhyggjum.
Stundum kemur fyrir að skilyrði til
mikillar skúramyndunar skapast utan
við austanbylgjurnar og veldur það
veðurfræðingum enn meiri áhyggjum.
Hér koma gervihnettir nútímans mjög
til hjálpar. Þeim er að þakka að hægt
er að fylgjast grannt með flestu sem
gerist í andrúmslofti hitabeltisins og
uppgötvast því fellibyljir í myndun
mun fyrr en ella. Veðurstöðvar eru
því miður ekki nógu þéttar í hitabelt-
inu til að tölvuspár komi að verulegu
gagni. Þó er rétt að geta þess að felli-
byljir geta komið fram í tölvuspám.
En fleiri skilyrði þarf til. Þegar
austanbylgjan fer að vaxa, vex að-
streymi lofts að utan og það skilar
sinni orku heiðarlega í uppstreyminu.
En þetta aðstreymi sem uppstreymið
veldur dugar ekki til. Til viðbótar þarf
varmaorku úr sjónum til að koma af
stað eins konar orkuvítahring. Upp-
streymið vex, aðstreymi vex, meiri
raki verður til staðar, sem veldur
meira uppstreymi, sem veldur meira
aðstreymi og svo koll af kolli. Svo vill
til að það þarf a.m.k. 26 stiga (helst
27 stiga) heitt sjávaryfirborð til að
koma vítahringnum af stað. Þetta er
annað skilyrði til myndunar fellibylja.
I Atlantshafi norðan miðbaugs er 26-
27 stiga heitur sjór oftast aðeins til á
að öðrum leyti heppilegum stöðum
síðari hluta sumars og á haustin, en á
öðrum tímum (einkum mars) á suður-
hveli jarðar.
Eitt skilyrði þarf til viðbótar. Skipu-
leg hringhreyfing þarf að geta átt sér
stað og það er erfitt við miðbaug
vegna þess hve sveigkraftur jarðar
(svokallaður corioliskraftur) er þar lít-
ill. Jafnvel þótt fellibyljir fari að
myndast nærri miðbaug geta þeir ekki
vaxið fyrr en kemur u.þ.b. 6 gráður
frá honum.Bestu skilyrðin eru á bilinu
6 til 15 gráður frá miðbaug á þeim tím-
um árs þegar yfirborðshiti sjávarins er
nálægt 21°. Svo öflugur er þessi orku-
vítahringur hitabeltisins að nokkur
meirihluti þeirra hitabeltislægða sem
ná að verða hitabeltisstormar (með 9
vindstigum eða meir) verða líka að
fellibyljum (með 12 vindstigum). Á 3.
mynd má fá yfirlit um helstu myndun-
arsvæði fellibylja og algengustu hreyf-
istefnu þeirra á hverju svæði.
Á þeim tíma sem vindhraðastiginn
náði upp í 17 vindstig, (fram til 1967)
var að jafnaði talað um hitabeltisvið-
bót hans (13 til 17 vindstig).
ÆFI FELLIBYLS
Eftir að fellibylurinn er fullmyndað-
ur er hann ekki alveg jafn næmur fyrir
utanaðkomandi áreitni og á myndun-
arskeiðinu, en honum mæta ýmsar
hindranir. Hann er mjög viðkvæmur
fyrir landi. Meira að segja geta smá-
eyjar Karabíska hafsins mjög truflað
lífshlaup fellibylja. Þetta stafar fyrst
og fremst af því að rakauppgufun yfir
landi er ekki nægileg til að halda
orkuöflun gangandi. Einnig vex mjög
núningsviðnám gegn vindinum. Þetta
veldur því að allur vindur fer nærri
alltaf úr fellibyl strax og hann gengur
á land. Sama gerist ef fellibylur kemur
yfir kaldan sjó. En fullþroskaður felli-
61