Náttúrufræðingurinn - 1992, Blaðsíða 41

1. tafla. Aldur nokkurra stórra forsögulegra öskulaga frá Heklu. Ages of large
prehistoric tephra layers from Hekla.
Öskulag Leiðréttur aldur Heimild
H-5 7100 Sigurður Þórarinsson 1971
H-4 4500 Sigurður Þórarinsson 1971
Selsund 4300 Thomsen 1990
H-3 2900 Sigurður Þórarinsson 1971
hraun. Hraununum má skipa í þrjá
hópa eftir aldri (4. mynd).
Elsti hópurinn
I elsta hópnum eru nær eingöngu
basalthraun sem runnu á tímabilinu
frá ísaldarlokum fram til þess er ösku-
lagið H-4 féll fyrir um 4500 árum.
Þessi hraun koma einkum fram suður
og suðvestur af Heklu og hafa runnið
niður á láglendi allt að jökulgarðinum
sem kenndur er við Búða. Norðan
fjallsins hafa aðeins fundist tvö hraun
af þessum aldri. Ekki hefur enn tekist
að rekja þessi hraun til upptaka enda
hafa yngri hraun runnið yfir þau.
Miðhópurinn
í miðhópnum eru hraun sem runnið
hafa suðvestur úr skarðinu milli
Vatnafjalla og Tindfjalla og eiga þau
upptök í gígaröðum í Vatnafjöllum og
á sléttunni austan þeirra. Flest eru
basalthraun en a.m.k. eitt þeirra er
ísúrt (andesít) að samsetningu. Þessi
hraun runnu öll á tímabilinu frá því
öskulagið H-4 féll þar til fyrir um 2000
árum.
Yngsti hópurinn
I yngsta hópnum eru hraun sem
langflest eiga upptök í Heklu sjálfri
eða nærri henni og ber þar mest á
ísúrum hraunum, andesíti og dasíti,
en nokkuð er af basalthraunum inn á
milli. Elstu hraunin í þessum hópi eru
ekki ýkjagömul og eru að líkindum frá
því 500-600 e.Kr. Umhverfis Heklu
finnast hraun úr nær öllum gosum sem
orðið hafa eftir þetta og er þá miðað
við gos sem skilið hafa eftir sig ösku-
lög í jarðvegi.
Hraunin segja þó ekki alla söguna.
I jarðvegssniðum allt í kringum Heklu
finnst fjöldi öskulaga sem augljóslega
eru ættuð úr fjallinu. Flest eru þessi
öskulög dökk eða gráleit en nokkur
eru ljós eða tvílit. Sigurður Þórarins-
son og Guðrún Larsen hafa kannað
útbreiðslu og gerð stærstu öskulag-
anna. í f. töflu eru talin helstu ösku-
lög sem könnuð hafa verið og getið
aldurs þeirra.
ÖSKJUMYNDUN
Það er alþekkt í íslenskum megin-
eldstöðvum, fornum og nýjum, að
eldvirkni er breytileg frá einum tíma
til annars og eldstöðvarnar ganga í
gegnum ákveðna þróun. Stærsti við-
burður þessarar þróunar er myndun
öskju. Þá síga eldstöðvarnar inn í
sjálfar sig, venjulega í kjölfar mikilla
gjóskugosa. Slíkar öskjur eru í lang-
flestum megineldstöðvum sem þekkt-
ar eru.
I kjölfar stórgoss í Monte Somma á
Ítalíu, árið 79 e.Kr., myndaðist askja.
Þá hurfu in.a. borgirnar Poinpei og
Herkúlaneum undir gjóskuhlaup.
183