Samvinnan - 01.05.1949, Blaðsíða 4

Kaupmannahafnar, og grundvallaði þá heildsölu íslenzku
kaupfélaganna, bæði um innkaup á erlendum vöiunr og
sölu íslenzkra afurða erlendis. Veturinn 1916—17 hófu
Þjóðverjar hinn ótakmarkaða kafbátahernað, og hindruðu
skipagöngur milli íslands og Norðurlanda. Flutti Hall-
grímur Kristinsson þá Sambandið frá Kaupmannahöfn til
Reykjavíkur. Hefir lögheimili þess og aðalskrifstofur
síðan verið í höfuðstað íslands, svo sem bezt þótti henta.
Svo að segja samtímis því, að Hallgrímur grundvallaði
höfuðstöðvar Sambandsins í Reykjavík, varð Sigurður
Jónsson, Yztafelli, atvinnumálaráðherra. Þótti honum illa
henta almenningi, hve nauðsynjavörur hækkuðu ört í
verði, og að sama skapi óx dýrtíð. Undir forustu Sigurðar
Jónssonar var efnt til landsverzlunar með matvöru, og hún
flutt frá Ameríku til Reykjavíkur. Lét ráðherra þá byggja
geymsluhúsið Nýborg fyrir matarforða landsmanna, áður
en honum var dreift út um landið. Nú er þessi vöru-
skemma aðalheimili Áfengisverzlunar ríkisins. Þrír reyndir
og landskunnir menn stýrðu þessari miklu landsverzlun.
Tveir þeirra voru frá Akureyri, þeir Hallgrímur Kristins-
son og Magnús Kristjánsson. Gekk svo um skeið, að Hall-
grímur Kristinsson var í senn forstjóri Sambandsins og
einn af þrem forstöðumönnum landsverzlunarinnar. Hafði
straumur viðburðanna flutt Sigurð Jónsson og Hallgrím
Kristinsson á nokkrum mánuðum frá hinu merka nám-
skeiði samvinnumanna á Akureyri til hinna æðstu valda
í höfuðstaðnum.
Gerðust nú á skömmum tíma stórtíðindi í verzlunar-
málum landsmanna. Forstaða þeirra var í einu djörf og
varfærin. Allur landslýður fékk liina erlendu nauðsynja-
vöru úr Nýborg með eins konar pöntunarverði. Þótti
mönnum mikil umskipti á verðlaginu, ef borin var saman
samkeppnilaus verzlun erlendra og hálferlendra manna við
kostnaðarverð landsverzlunarinnar. Varð landsverzlunin
formóðir nýrra kaupfélaga í þrem fjórðungum landsins.
fyrir vestan, sunnan og austan. Sums staðar, t. d. í Austur-
Skaftafellssýslu og við Beruljörð, skipti allt fólk í sýslu og
sveit um viðskiptaháttu, hætti við kaupmennsku og sneri
sér að kaupfélagsverzlun. Eftir að ófriðnum lauk, haustið
1918, dró landsverzlunin saman seglin. Landsfólkið var
þó mjög ófúst á að hverfa aftur að hinum fornu viðskipta-
háttum og streymdi inn í hin nýmynduðu kaupfélög.
Hefir aldrei, hvorki fyrr eða síðar, gerzt jafn þýðingarmikil
breyting í íslenzkum viðskiptamálum innanlands, eins og
á síðustu árum hinnar fyrri heimsstyrjaldar og á fyrstu
missirum eftir að friður komst á. Svo að segja öll þessi nýju
félög gengu þegar í stað í Sambandið. Hallgrímur Kristins-
son var átrúnaðargoð og þjóðhetja kauptelagsmanna um
allt land, og naut í einu bæði virðingar og vinsælda. Hann
skildi betur en nokkur annar fjármálamaður í landinu, að
geigv'ænleg kreppa myndi falla yfir löndin, þegar raunir
stríðsins hættu, og að þá mynd; ekki reynast auðvelt að
bjarga málum hinna mörgu, nýmynduðu, fátæku og
reynslulausu félaga, er komu með svo skjótum hætti inn
í Sambandið. Meðal hinna mörgu vandamála, sem hann
varð nú að ráða fram úr, var mannekla við dagleg störf í
kaupfélögunum og Sambandinu. Auk þess var ærin þörf
fyrir vakningu í liðssveitum félagsmanna, einkum þar sem
kaupfélögin höfðu náð mestum vexti á stytztum tíma.
Reynsla hinna eldri samvinnumanna, ritgerðir um þörf á
aukinni samvinnufræðslu og aðkallandi þörf hinna ungu
kaupfélaga hafði úrslitaáhrif á framkvæmdir Hallgríms
Kristinssonar í þessu máli. Hann sannfærðist um, að það
þyrfti að etna til samvinnuskóla í Reykjavík. Það yrði að
gerast fljótt og sýna stórhug í þeim framkvæmdum.
III.
Eftir komu Hallgríms Kristinssonar og Sigurðar Jóns-
sonar til Reykjavíkur, myndaðist í höfuðstaðnum hópur
áhugamanna um samvinnu- og framfaramál. I þeim sam-
tökum voru fyrst þeir Hallgrímur Kristinsson, Sigurður
Jónsson, Guðbrandur Magnússon og Jónas Jónsson. Næst
bættust í hcpinn Tryggvi Þórhallsson, Aðalsteinn Kristins-
son og Magnús Kristjánsson. Eftir andlát Hallgríms Krist-
inssonar fetaði Sigurður Kristinsson í því efni eins og öðr-
um í spor bróður síns. Þessi samtök voru mjög umtöluð í
landinu. Andstæðingarnir kölluðu þetta félag Tímaklíku,
en vinir og vandamenn gáfu því hið virðulega heiti Tíma-
menn. Þetta félag var nálega ósýnilegt. Það hafði engar
samþykktir, enga stjórn, enga ritaða stefnuskrá. Ekki lét
það heldur færa fundarbækur um aðgerðir sínar. Samt var
þetta mjög áhrifamikið félag. Það lifði á hugsjónum og
fyrir hugsjónir. Tímamenn komu saman, þegar einhver
í félaginu fann, að ráða þurfti fram úr nokkrum vanda.
Langoftast var komið saman í herbergi Hallgríms Kristins-
sonar,er var jafnframt hinn ákveðni samkomustaður stjórn-
ar S.Í.S., þegar hún hélt fundi í Reykjavík. Upp úr þessum
samkomum myndaðist sú venja, að allir Tímamenn heim-
sóttu forstjóra Sambandsins á nýársdag, til að færa honum
hollustukveðju, fyrst Hallgrími, og síðan Sigurði bróður
hans. Smátt og smátt týndi þessi vinahópur tölunni. Eftir
nálega 20 ár var eg orðinn einn um að heimsækja Sigurð
Kristinsson. Ilann bjó þá innan við bæ, og ég kom til
hans ríðandi í síðustu skiptin. Þessi heimsókn í ársbyrjun
sýndi anda og eðli samtakanna. Tímamenn dreymdi um
að láta hugsjón samvinnunnar gegnsýra allt félagslíf á ís-
landi. Frá þeirra sjónarmiði var æðsti valdamaður sam-
vinnufélaganna forvígismaður í öllu starfinu. Þegar Tíma-
menn höfðu ráðgazt um, hversu ráða skyldi fram úr erfið-
leikum viðfangsefnanna, bar hverjum að gera sitt til að
framkvæmdin gæti lánazt sem bezt. Meðan samtök Tíma-
manna voru í fullu fjöri, studdi hver félagsmaður stall-
bræður sína með þeim styrk, sem hönd veitir hönd og
fótur fæti. Aldrei kom upp skoðanamunur á þann veg,
að einhver Tímamaður vildi ryðja sér braut og þoka öðr-
um til hliðar. Fyrsta og eina áfallið af því tagi kom í ljós
við bændaflokksmyndun Jóns Jónssonar í Stóradal. En hið
varanlega verk Tímamanna var að endurskipuleggja félags-
málastarfið í landinu, skapa samvinnuhreyfingunni oln-
bogarúm í þjóðlífinu, og grundvalla nýja flokkaskipun,
byggða á samvinnu, sameign og samkeppni. Þegar Tíma-
menn höfðu lokið hlutverki sínu, breyttist viðhorf í fé-
lagsmálum í landinu þannig, að andi hlutafélags- og gróða-
hyggju náði undirtökum miklu víðar heldur en heppilegt
var fyrir þjóðlífið.
4