Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 21

Hjörtur Eldjárn Þórarinsson:
Nátturuvernd
og búskapur
ísland er harðbýlt og fátækt
land á mörkum hins byggilega
heims. Allir hafa einhvern tíma
heyrt þessa staðhæfingu, en
menn taka henni misjafnlega.
Sumum ættjarðarvinum þykir
sem þetta og annað eins sé hinn
svívirðilegasti rógur og níð og
vanþakklæti af verstu tegund.
Vafalaust er þó í þessu mikill
sannleikur, þótt ekki sé hann all-
ur þar með sagður. Við skulum
hugsa okkur, að landinu væri velt
svo sem tvær veltur, ekki til
suðurs, eins og haft var eftir
Hannesi Hafstein á efri árum
hans, heldur til norðurs. Hvers
konar land ættum við þá? ísland
í orðsins fullu merkingu og þyrfti
víst ekki nema eina veltu til.
Og óneitanlega eru gæði lands-
ins fá. í raun og veru hefur frá
öndverðu aðeins verið um eina
tegund auðlegðar að ræða á
sjálfu fastlandinu, auðlegð sem
nokkuð hefur kveðið að, þ. e.
grasið. Af grasi hefur þjóðin lif-
að í landinu. Á þessari öld hefur
svo komið í gagnið önnur tegund
auðlegðar, sem landið hefur allt-
af átt í fórum sínum, orka í fall-
vötnum og jarðhita. Og af því að
landið liggur þar sem það liggur,
en ekki einni eða tveimur breidd-
um sínum norðar, þá hefur ís-
lenzka þjóðin fengið í kaupbæti
þetta stórauðuga hafsvæði, sem
umlykur landið og leggur á borð
þjóðarinnar hina þriðju og lík-
lega drýgstu tegund auðlegðar,
fiskigöngurnar. Þaðan hefur hún
frá upphafi fengið þann ábæti
með grasinu sínu, sem dugði til
þess að halda í henni lífinu,
þangað til henni lærðist að not-
færa sér orkuna og alla þá mögu-
leika, sem hún opnar manninum
á tækniöld.
Þó að þessar auðlindir okkar
séu fáar, þá eru þær þó svo kröft-
ugar, að á þeim má byggja traust
þjóðfélag, en enga þeirra hefði
landið getað boðið þjóð sinni,
hefði suðurströndin legið þar
sem Kolbeinsey er nú, kannski
þó að jarðhitanum undanskildum.
En það hefði ekkert stoðað. Það
hefði nefnilega engin þjóð verið.
En undarlegir hlutir gerast á
vorum dögum. Nú er þessi nötur-
lega staðreynd, að landið liggur
á mörkum hins byggilega og
óbyggilega heims, einmitt á góðri
leið með að leggja upp í hendur
okkar nýja tegund verðmæta.
Sjálf ímynd fátæktar og harðbýl-
is, þ. e. gróðurvana hálendið, ber-
ir sandar, helkaldar jökulbreið-
urnar, allt þetta sem leiðir af
legu landsins í norðurhafi, er að
breytast í enn eina auðlindina,
sem vel getur orðið okkur jafn-
mikils virði og hver hinna,
kannski drýgst allra áður en lýk-
ur. Þéttbýlisfólkið af suðlægari
breiddargráðum þráir að anda að
sér hreinu, svölu lofti og láta
augun líða yfir stórbrotið óflekk-
að land. Það flæðir í norðurátt
í stríðum og æ stríðari straumi á
komandi árum, það er óhætt að
bóka það nú þegar. Það streymir
til íslands, þvi ísland er „öðru-
vísi“, hér er nýja reynslu að fá,
holla og svalandi. Og það skilur
eftir peningana sína.
Hér hefur verið dregin upp
mynd af lífsafkomumöguleikum
okkar, þeim sem bundnir eru við
náttúru landsins. Heldur ófull-
komin mynd er það vissulega, en
þó hlýtur hún að vera rétt í aðal-
atriðum. Og þetta eru þau gæði
landsins, sem við verðum í senn
að kappkosta að nýta og vernda
á þann hátt, að ekki gangi úr sér
og nýting eins þáttarins spilli
ekki hinum. Þar með erum við
komin að hinu mikla alheims-
vandamáli, sem svo mjög er ofar-
lega á baugi um þessar mundir.
Náttúruvernd og landsnytjar,
hvernig verður þetta tvennt bezt
samrýmt?
Þetta hefðu feðurnir frægu
hvort tveggja þurft að hafa í
huga, þegar þeir komu austan um
hyldýpishöf og stigu upp á strönd
nýja landsins. En það er hætt
við því, að það hafi aðeins verið
hið síðara, sem þeim var efst í
huga, landsnytjarnar. Hversu
auðvelt mundi vera að afla úr
skauti þessa lands lífsviðurværis
landflótta mönnum? Það var
varla við því að búast, að þeir
leiddu hugann að náttúruvernd-
inni. Það gera menn helzt ekki
fyrr en til neyddir, jafnvel ekki
á vorum dögum. Nú tjóir ekki að
sakast um það sem orðið er, held-
ur læra af yfirsjónum genginna
kynslóða og snúa okkur að því að
sætta þessi tvö markmið, náttúru-
vernd og landsnytjar. Það er aug-
ljóst mál, að í ýmsum tilvikum
er þetta tvennt illsamrímanlegt
eða jafnvel ósamrímanlegt. Það
er t. d. ekki unnt að gera hvort-
tveggja í senn að brjóta niður
fjall til málmvinnslu og halda
samt áfram að njóta fegurðar
þess. En slíkt heyrir til undan-
tekningum. í langflestum tilfell-
um er hægt að heiðra þessi tvö
sjónarmið í senn, að nýta og
njóta náttúrugæðanna og við-
halda þeim jafnframt til fram-
tíðarnota. En það getur í mörg-
um tilfellum verið nokkur vandi
og útheimtir skilning og hygg-
indi. Þar að auki er þetta senni-
lega meiri vandi hérlendis en
víðast annarsstaðar. Landið ligg-
ur svo norðarlega, að sam-
felldur gróður á erfitt upp-
dráttar, einkum þar sem mikill
hluti þess er hálendi. Og eyðandi
öfl náttúrunnar eru harðleikin
hér á norðurhjaranum. Það þarf
því að líkindum meiri skilning
og meiri hyggindi til þess sam-
tímis að nýta og vernda náttúru-
gæðin á íslandi heldur en annars-
staðar. Hér þarf að koma til
þjóðarvakning. Allir verða að
taka 'höndum saman, opinberir
aðilar, atvinnuvegir og einstakl-
ingar. Hver og einn einasti mað-
ur nytjar landið á einhvern hátt
og verður þá um leið að minnsta
kosti hugsanlegur náttúruspillir.
Sem betur fer er ekki fyrir það
að synja, að þessi nauðsynlega
þjóðarvakning sé hafin. Samtök
eru stofnuð til að berjast fyrir
verndun lifandi og dauðrar nátt-
úru landsins, og það hlýtur að
vera rétt og óhjákvæmileg byrj-
un. En félög, hversu fjölmenn
sem þau eru og jafnvel þótt þau
innifeli að nafninu til helming
þjóðarinnar, munu aldrei verða
neins megnug, nema þeim auðn-
ist að ná athygli og áhuga fjöld-
ans og megni að glæða þann
skilning hjá miklum fjölda ein-
staklinga, að hann, einmitt hann
sé ábyrgur fyrir framgangi þess
málefnis, sem barizt er fyrir. Svo
mun einnig hér.
Þó að það sé rétt, sem sagt
hefur verið, að allir verði að til-
einka sér hugarfar náttúruvernd-
armannsins og haga sér sam-
kvæmt því, þá er því þó ekki að
neita, að æði er það misjafnt,
hvað ábyrgðin hvílir þungt á hin-
um ýmsu hópum þjóðfélagsins,
stéttum og einstaklingum eftir
því, hversu beinir þátttakendur
þeir eru í nytjun landsins. Ein er
sú stétt, sem nytjar landið öllum
öðrum fremur og ber sem slík
meiri ábyrgð en nokkur önnur.
Það erum við íslenzkir bændur.
Það erum við þessar 5000 bænda-
fjölskyldur, sem „eigum“ þetta
land að mestu leyti. Það er nokk-
uð áberandi um þessar mundir,
að bændum mörgum hverjum
finnst stétt sín lítils megnug og
lítils metin. Sú tilfinning á sér
sínar skiljanlegu ástæður. Við er-
um minnkandi stétt í vaxandi
þjóðfélagi. Við sjáum aðrar stétt-
ir vaxa okkur yfir höfuð að efna-
hagslegu og stjórnmálalegu afli.
Við sem vorum áður öll þjóðin
erum nú aðeins lítið brot hennar,
12—15%. En það er alveg óþarft
að láta hausana hanga þess vegna.
Þó að við séum fáir, þá erum við
ekki smáir, því að ennþá erum
það við, sem „eigum“ þetta stóra
og stórbrotna land og höldum
því í byggð. íslenzkir bændur nú-
tímans eru sjálfseignarbændur í
ríkara mæli en nokkur önnur
kynslóð bænda í landinu, og
sennilega er það bezta eignar-
fyrirkomulagið, þegar alls er
gætt. En jafnframt leggur það
sérstaka skyldu á herðar bænda-
stéttinni, þá skyldu að níðast
ekki á landinu.
Ég hef notað sögnina að eiga
í gæsalöppum, því að rétt er að
líta svo á, að eignarhald manns
á landi sé með öðrum hætti held-
ur en á öðrum hlutum. Það er
mjög mikilvægt fyrir málstað
náttúruverndar, að bændur al-
mennt tileinki sér það sjónarmið,
að í raun og sannleika séu þeir
ekki eigendur landsins á sama
hátt og þeir eiga húsið sitt eða
traktorinn sinn, jafnvel þótt
sjálfseignarbændur séu. Réttast
er að líta svo á, að þjóðin öll
eigi landið og auðlindir þess. En
þjóðin trúir bændunum fyrir
þessum dýrasta arfi sínum og
felur þeim það ábyrgðarmikla
hlutverk að varðveita hann og
ávaxta til hagsbóta fyrir nútíð
og framtíð.
En í hverju er þá fólgin sú
náttúruvernd, sem ætlazt er til
að bóndinn ástundi? Er kannski
hvers konar búskapur í sjálfum
sér ein tegund náttúruspjalla?
Ekki er það sjónarmið náttúru-
verndarmanna. Þvei-t á móti er
því slegið föstu, að góður og
skynsamlegur búskapur sé í fullu
samræmi við nútímaskilning á
náttúruverndarhugtakinu. Hver
mundi telja sig að einhverju
bættari, ef byggðin væri horfin
úr hinum breiðu norðlenzku döl-
um og fjörðum, svo dæmi séu
tekin? Hér við Eyjafjörð höfum
við slíka staði, þar sem byggðin
er aleydd, t. d. Héðinsfjörð. Það
er gaman að eiga einn slíkan
óbyggðan fjarðardal, þar sem
náttúran talar ein við sjálfa sig
vetur, sumar, vor og haust, en við
mundum ekki kæra okkur um
marga Héðinsfirði hlið við hlið.
Svo bezt getum við metið hina
sérstæðu töfra óbyggðarinnar, að
við höfum til viðmiðunar byggð-
ina með lífi sínu og litum í verk-
um mannanna, ræktun og bygg-
21