Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 22

Þverd i Laxárdal, gamli bœrinn.
Ljósm. Páll Jónsson.
ingum. Eða hver er svo einstreng-
ingslegur náttúruverndarmaður
akandi um þjóðvegi landsins, að
hann amist við sauðkind í hlíð
eða hrossastóði á grundum eða
kúm í stargresi meðfram vegin-
um, þar sem hvert dýr er svo
sem eðlilegur hluti af hinu nátt-
úrlega umhverfi?
Nei, búskapurinn hefur unnið
sér fullan þegnrétt í náttúrunnar
ríki á íslandi eins og annarsstað-
ar. En það er bara ekki sama,
hvernig sá búskapur er, sem hef-
ur lagt undir sig landið. Vissu-
lega sér maður stundum þær bú-
jarðir, jafnvel heilar sveitir, þar
sem búskapurinn er þess háttar,
að flokka má undir náttúruspjöll,
og manni verður á að óska, að
öll mannanna verk væru farin
af yfirborði jarðar og landið aft-
ur horfið til síns upprunalega
ástands.
Niðurstaðan verður því sú, að
skynsamlegur búskapur og hóf-
samleg nytjun sé jafnframt ein
tegund náttúruverndar sam-
kvæmt ríkjandi skilningi nútím-
ans á hugtakinu. En þessi tegund
náttúruverndar getur verið
vandasöm, og því ber að leggja
áherzlu á orðin skynsamlegur og
hófsamlegur. Að framleiða mikið
magn sauðfjárafurða án þess að
ofbjóða þoli beitarlandanna, það
er einn vandinn. Að fullnytja
hlunnindi án þess að ganga of
nærri stofninum, sel, fugli, fiski
o. s. frv., það getur líka verið
vandi. Og að stofna til hverskon-
ar mannvirkjagerðar á landi sínu,
ræktunar, vegagerðar, bygginga
yfirleitt, að búa nútímabúskap
með þcim voldugu tækjum, sem
tæknin hefur lagt okkur upp í
hendur, og spilla þó ekki gæðum
og fegurð landsins, það getur ver-
ið mjög mikill vandi. Niðurnídd
girðing, ryðguð vél við veginn,
óhrjálegur skurðruðningur, kalin
nýrækt, allt eru þetta afleiðingar
af landsnytjum, sem hafa haft í
för með sér náttúruspjöll. And-
stæður alls þessa, sem hér var
nefnt, er oft og réttilega kallað
búmenning, en það má líka
flokka undir náttúruvernd.
Borið saman við þau risavöxnu
vandamál, sem aðrar þjóðir og
þar á meðal bændur eiga við að
stríða í náttúruspjöllum samfara
háþróuðum atvinnuvegum, þá eru
okkar vandamál í sannleika smá-
vægileg. Gróður- og jarðvegseyð-
ing, að svo miklu leyti sem rekja
má hana til ofbeitar, er vafalaust
alvarlegasta vandamálið náttúru-
verndarlegs eðlis, sem að land-
búnaði okkar snýr. Svo er talið,
að um ofbeit sé enn að ræða í
vissum afréttarlöndum hér og
þar um land. Þarna er verk, sem
bændur og félagssamtök þeirra
verða að vinna að í samvinnu við
alla þá, sem geta og vilja leggja
hönd á plóginn og snúa vörn í
sókn.
Þegar á allt er litið, held ég
samt, að hvorki við bændurnir
sjálfir né heldur meðbræður okk-
ar í þjóðfélaginu, meðeigendur
okkar að landinu, þurfi að vera
mjög óánægðir með, hvernig við
höfum farið með og ávaxtað arf-
inn, verndað þá auðlindina, sem
okkur var trúað fyrir. En þó er
rétt, að aðrir kveði þar upp dóm-
inn.
Þegar við að lokum lítum yfir
allt sviðið og athugum, hvernig
þjóðin er á vegi stödd með sín
náttúruverndarmál, þá held ég
að niðurstaðan verði sú, að við
ættum að óska sjálfum okkur til
hamingju, einkum þegar við lít-
um einnig til annarra þjóða.
Strjálbýlið, sem við kvörtum svo
mikið undan, er líklega þegar allt
kemur til alls hin mesta blessun.
Og sjálf lega landsins á mörkum
hins byggilega heims er eftir allt
saman hin heppilegasta. Hún
skapar sín vandamál; það gera
allar breiddargráður. En hún
bægir frá okkur sumum þeim
vandamálum sem þéttbýl hlýrri
lönd eiga við að stríða og yfir-
stíga öll þau vandræði, sem við
þekkjum eða erum líklegir til að
þurfa að glíma við.
Það eru furðumikil sannindi í
þessum gömlu ljóðlínum þjóð-
skáldsins:
Oft finnst oss vort land eins og
Helgrindahjarn,
en hart er það aðeins sem móðir
v;ð barn ...
Ég hélt í gamla daga, að þetta
væri ekki annað en mannalæti
til að hressa sig með, en nú sé
ég, að það er annað og miklu
meira.
Tjörn í Svarfaðardal, 22.3. 1970.
Hjörtur Eldjárn Þórarinsson.
Jakob Björnsson:
Um náttúruvernd me& sérstöku
tilliti til virkjana á íslandi
Þau sjónarmið, er fram koma
í grein þessari, eru min eigin og
ekki fremur en verkast vill sjón-
armið þeirrar stofnunar er ég
starfa fyrir.
1. Nokkrar almennar hugleið-
ingar um náttúruvernd
1. 1 Hvað er náttúruvernd?
Orðið náttúruvernd hefur enn
sem komið er býsna óljósa merk-
ingu. í skrifum og umræðum um
þessi mál, sem hafa farið mjög
vaxandi að undanförnu, hefur
mátt greina eftirtaldar merking-
ar þessa orðs. í gildandi lögum
um náttúruvernd verður hins
sama vart.
Orðið náttúruvernd er noi,að um:
(1) Ráðstafanir til að varðveita
sem sýnishorn, í vísindaleg-
um tilgangi, náttúru tiltekins
svæðis, algerlega ósnortna af
manna völdum.
(2) Ráðstafanir til að tryggja að
nýting mannsins á umhverfi
sínu í tilteknum efnahags-
legum augnamiðum spilli
ekki, eða eyðileggi, mögu-
leika á nýtingu þess í öðrum
tilgangi, óefnahagslegum.
(3) Ráðstafanir til að skapa al-
menningi aðstöðu til útilífs
og hvíldar utan þéttbýlis.
Af fyrstnefnda taginu er t. d.
verndun Surtseyjar eða Eldeyjar.
Borið saman við verkefni nátt-
úruverndar í heild er hlutur
þessa þáttar þó fremur lítill. Sér-
staklega mun hann verða það í
framtíðinni.
Annar þátturinn er svonefnd
umhverfisvernd, sem nú er vax-
andi vandamál hvarvetna um
heim. Notkun mannsins á straum-
vötnum til brottflutnings úr-
gangsefna frá iðnaði og borgum
rekst á notkun hans á sömu vötn-
um til drykkjar, baða og fleiri
nota. Nýting hans á andrúmsloft-
inu til þess að hleypa út í það út-
blæstri bifreiða og reyk frá iðju-
verum og hýbýlum rekst á nýt-
ingu þess sem súrefnisgjafa fyrir
manninn sjálfan og annað líf á
jörðinni, sem hann notfærir sér.
Þannig mætti lengi telja. Þetta
er langsamlega veigamesti þátt-
ur:nn í náttúruvernd, svo að þar
kemur enginn samjöfnuður til
greina.
Þriðji þátturinn er í rauninni
aðeins hluti af (2). Nýting manns-
ins á umhverfi sínu til útilífs,
íþróttaiðkana og hvíldar er í engu
verulegu frábrugðin nýtingu til
annarra nota, og hætta á mengun
og annarri röskun umhverfis frá
upprunaleik er þar til staðar.
Þetta munu þeir fljótlega sann-
færast um sem komið hafa á
staði erlendis sem nú orðið eru
fjölsóttir af ferðamönnum og
sumarleyfisfólki, en voru áður
„ósnortnir". Nýlega var sagt frá
því í Sunnudagsblaði Tímans, í
norskri grein sem Jónas Jónsson
ráðunautur þýddi, að í því strjál-
býla landi Noregi hafi frárennsli
frá sumarbústaðahverfi spillt
drykkjarvatni í nágrenninu. Jafn-
vel þótt komast megi hjá slíku
halda fjölsóttir ferðamannastað-
ir ekki „ósnortnu“ svipmóti nema
að takmörkuðu leyti.
1. 2 Grundvöllur skynsamlegra
umræðna um náttúruvernd
Sem fyrr segir er það annar
þátturinn af þeim sem taldir
voru, þ. e. umhverfisverndin, sem
hlýtur að verða langsamlega
veigamesti þáttur náttúruverndar
í framtíðinni. Umhverfismálin
eru hvarvetna að verða stórmál.
Veldur því fólksfjölgunin í heim-
inum og tækniþróunin. Þar eð
þetta hvorttveggja hefur verið
mjög ört í seinni tíð, vex þessi
vandi óðfluga.
Vandi umhverfismálanna er
fólg'nn í skorti á jafnvægi í mót-
un mannsins í umhverfi sínu.
Hann hefur ekki gætt þess að
skoða málið í samhengi; ekki at-
hugað að mótun eins umhverfis-
þáttar í eina átt hafði jafnframt
áhrif á annan umhverfisþátt í
aðra átt. Segja má að skort hafi
kerfissýn. Þess var ekki nægilega
gætt að skoða manninn og um-
hverfið sem heildstætt kerfi er
vera þyrfti í jafnvægi. (Skoðað
til skamms tíma. Þegar til lengri
tíma er litið er varla nokkurt
jafnvægi til í náttúrunni; allt er
sífelldum breytingum undirorpið
og í sífelldri þróun). Segja má,
að viðleltni til náttúruverndar sé
viðbrögð við þessum skorti á
jafnvægisskyni mannsins í mótun
sinni á umhverfinu.
Hin öra tækniþróun hefur vald-
ið því, að viðbrögð þessi hafa
sumpart orðið ofsafengin og nei-
kvæð. Dregnar hafa verið hroll-
22