Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 23

vekjandi myndir af framtíS
mannsins á jörðinni, af mönnum
með gasgrímur í reykjarsvælu.
Tækniþróunin hefur verið talin
af hinu illa, einskonar djöfulsins
vélabrögð sem að lokum myndu
tortíma mannskepnunni. Talað er
um „virkjunaræði" verkfræðinga
og fjandinn málaður á vegginn
á hinn fjölbreytilegasta hátt.
Enda þótt hraði tækniþróunar-
innar og alvarleiki umhverfis-
vandans geri slík viðbrögð að
ýmsu leyti skiljanleg, er samt
ljóst að í þessa átt er ekki að
leita lausnarinnar. Jákvæð af-
staða verður hér að koma til sem
annarsstaðar. Ég hygg, að við ró-
lega yfirvegun og mat á mála-
vöxtum hljóti flestir að geta orð-
ið sammála um, að allar skynsam-
legar umræður um náttúruvernd
eigi að byggja á eftirtöldum
grundvallaratriðum:
(1) Náttúruvernd eraðeins vegna
mannsins. Vernd náttúrunn-
ar er ekkert markmið í sjálfu
sér. Hún á aðeins rétt á sér
í þeim mæli sem hún er for-
senda velferðar mannsins á
jörðinni í nútíð og framtíð.
(2) Manninum er rétt að hag-
nýta sér náttúruna, dauða og
lifandi, sér til velfarnaðar,
móta í því skyni umhverfi
sitt og taka stjórnun þess í
sínar hendur.
(3) „Aðeins með því að hlýða lög-
um náttúrunnar getur mað-
urinn haft stjórn á henni“.
(4) Engin leið liggur til baka,
til tímans fyrir iðnbylting-
una. Ekki getur heldur orð-
ið um kyrrstöðu að ræða.
Maðurinn á sér þess einn
kost að halda fram á leið,
m. a. til meiri tækni, full-
komnari gjörnýtingar á um-
hverfi sínu. En hann verður
að gæta sín í þeirri för,
kunna fótum sínum forráð.
(5) Maðurinn er óaðskiljanlegur
hluti náttúrunnar, þess um-
hverfis sem hann mótar og
mótar hann. Að tala um
mann og náttúru sem að-
skilda hluti er tóm fjarstæða.
Vegna sjálfs sín verður hann
að skoða þessa samfellu sem
eina heild — eitt kerfi —
sem vera þarf í innbyrðis
jafnvægi.
(6) í náttúrunni getur jafnan
ríkt margskonar jafnvægis-
ástand. Engin ástæða er til
að ætla, að það jafnvægis-
ástand sem ríkti áður en
maðurinn tók að móta um-
hverfið sé hið eina mögulega.
Að halda jafnvægi táknar
því ekki endilega hið sama
og að halda óbreyttu ástandi
— status quo.
1. 3 Grundvöllur jákvæðrar
náttúruverndar
Öll jákvæð náttúruvernd hlýt-
ur að byggja á framangreindum
meginsjónarmiðum. Það sem er
athugavert við umhverfi manns-
ins í dag er ekki það út af fyrir
sig að hann hefur breytt því. Það
hlýtur maðurinn ávallt að gera.
Það sem öðru fremur skilur
manninn frá öðrum dýrategund-
um er einmitt þetta, að hann er
ekki aðeins híuti náttúrunnar,
heldur jafnframt skapandi henn-
ar. Öll umhverfisvandamálin
stafa af hinu, hvernig maðurinn
hefur gripið inn í umhverfi sitt.
Þau stafa af því að hann hefur,
af þekkingarleysi, skammsýni og
hirðuleysi, ekki skoðað hlutina í
samhengi, heldur hvern óháðan
öðrum. Það er kerfissjónarmiðið
sem á hefur skort. Maðurinn hef-
ur ekki gætt þess að hann sjálf-
ur og umhverfið mynda heild,
kerfi sem gert er úr mörgum
hlutum. Þegar hann hefur breytt
einum þætti umhverfisins í æski-
legra horf hefur maðurinn oft
vanrækt að aðgæta hvort ekki
breyttist jafnframt annar þáttur
í óæskilegra horf. Þessi er orsök
umhverfisvandamálsins í veröld-
inni í dag.
Lausn þessa vanda hlýtur að
verða sú að taka nú upp kerfis-
viðhorfið til umhverfisins, að
fara að skoða hlutina í samhengi.
Þetta táknar, að umhverfi manns-
ins í framtíðinni verður í æ rík-
ara mæli hannað umhverfi, en
ekki náttúrlegt umhverfi. Það
verður skipulagt af manninum.
Veigamiklir undirþættir í slíku
hönnuðu heildarumhverfi verða
einstök lokuð kerfi, sem grípa
hvert inn í annað. Nú þegar er
mikið farið að ræða um endur-
not úrgangsefna í stað þess að
kasta þeim út í umhverfið.
En þótt leiðin er halda skal
geti þannig ekki verið nema ein,
þá er ekki sama hvernig hún er
farin; ekki sama hvernig staðið
er að hönnun umhverfisins. Að-
gátar er þörf í hverju spori. Að-
varanir eiga rétt á sér, svo lengi
sem þær eru jákvæðar, þ. e.
hvetja til gætinnar göngu, en
ekki til stöðvunar eða að snúa
við, sem hvorugt er gerlegt.
Spurningin er semsagt ekki
hvort haldið skuli út á þá braut
sem að framan er lýst — því það
er engin spurning — heldur hitt
hvernig — með hvaða hætti —
sú leið skuli gengin. Spurning
jákvæðrar náttúruverndar er ekki
hvort, heldur hvernig.
2. Náttúruvernd á fslandi; efna-
hagsþróun og virkjanir
2. 1 Vatnsorka íslands
Vatnsorka er ein mikilvægasta
náttúruauðlind íslands. Talið er,
að tæknilega virkjanleg vatns-
orka á landinu öllu sé um 35.000
gígawattstundir á ári .(GWh/a),
og af því muni sennilega borga sig
að nýta 25.000—30.000 GWh/a.
Þegar álbræðslan í Straumsvík
tók til starfa, var öll raforku-
notkun landsmanna um 700 GWh-
/a, sem samsvarar 2% hinnar
tæknilega nýtanlegu orku. Nú
sem stendur eykst notkunin mjög
ört, og þegar álbræðslan hefur
náð endanlegum afköstum hef-
ur raforkunotkunin þrefaldazt.
Verða þá nýtt um 6% hins tækni-
lega orkuforða.
Eigi að nýta umtalsverðan
hluta þessarar vatnsorku í ná-
lægri framtíð, verða að koma til
orkufrekar iðngreinar, eins og t.
d. álbræðsla. Vegna harðnandi
samkeppni við kjarnorku má
reikna með að við verðum að
nýta mestalla vatnsorku okkar
áður en þessi öld er liðin, ef hún
á að verða okkur auðlind. Eftir
þann tíma er eins líklegt að fá
megi jafnódýra — eða ódýrari —
orku úr kjarnkleyfum efnum.
Nýting vatnsoi'ku okkar er því
aðkallandi mál.
2. 2 Vatnsorka er umhverfinu
hættuminni en aðrar orkulindir
Vatnsorkuver hafa vitanlega í
i'ör með sér viss ígrip í umhverf-
ið. En mikið mega allir þeir er
unna hreinu, ómenguðu umhverfi
samt þakka forsjóninni fyrir
vatnsorku okkar. Vatnsorkuver
spillir ekki andrúmsloftinu. Það
óhreinkar ekki straumvötnin. Það
hitar ekki upp vatnið svo að ólíft
er í því. Það hleypir ekki geisla-
virkum úrgangi í loft og vatn.
Oft á tíðum bæta vatnsorkuver
umhverfið, t. d. með því að draga
úr flóðahættu og þeim skemmd-
um og náttúrulýtum, er af flóð-
um leiðir. Þetta mættu náttúru-
verndarmenn hér á landi ýmsir
festa sér í minni. Og þeir hinir
sömu mega einnig hrósa happi
yfir því, að orka landsins skuli
Gullfoss. Ljósm. Rajn Hafnfjörð.
23