Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 42

Því hefur lengi verið haldið að íslending-
um af ýmsum helztu fjölmiðlum landsins, að
einkaframtakið sé sá töfrasproti sem geri
einstaklinginn hamingjusaman, atvinnurekst-
urinn arðbæran og þjóðina auðuga að þessa
heims gæðum. Hvað sem segja má um sann-
leiksgildi boðskaparins, verður því varla
neitað að sú efnahagsstefna íslenzkra stjórn-
valda að þjóðnýta tap einkafyrirtækja, en
láta eigendur þeirra hirða gróðann þegar vel
árar, sé til þess fallin að laða menn að einka-
rekstri. Gegnir raunar furðu, að hávaðinn
af íslenzkum einkafyrirtækjum skuli vera
svo illa staddur fjárhagslega, þegar svona er
um hnútana búið, og gæti það vakið grun-
semdir um slælega fjármálastjórn. Verzlun-
arhættir í höfuðstaðnum eru alténd til vitnis
um fullkomið 'handahóf í þessum málum og
minna einna helzt á basarfyrirkomulag suð-
lægari landa. Hagræðing og skynsamleg til-
högun verzlunarreksturs mun og hvergi
skemur á veg komin í Vestur-Evrópu en á
íslandi og í Hollandi.
Hugsjón einkareksturs á sér gamlar og
djúpar rætur í bændaþjóðfélaginu. Konungs-
hugsjón bóndans er að vera sjálfum sér ráð-
andi, sjálfseignarbóndi, enda fer bezt á því
við tilteknar aðstæður. En eftir því sem
bændasamfélagið þróast verður brýnni þörf-
in á félagslegri samstöðu og efnahagslegri
samvinnu. Æskilegast er sjálfsagt að bænd-
ur eigi sjálfir fénað sinn og jarðir, eftir því
sem föng eru á, en hitt verður æ ljósara,
að hagkvæmasti og arðbærasti rekstur bú-
skapar er samvinnurekstur, enda er löngu
svo komið, að vinnsla mjólkurafurða, slátr-
un, ullarvinnsla, sútun og dreifing afurða
hefur flutzt frá heimilunum til samvinnu-
félaga bænda. Næsta skref í þeirri þróun
verður væntanlega það, að tekinn verði upp
samvinnubúskapur ákveðins fjölda bænda
í hverri sveit til að hagnýta með skynsam-
legum hætti vinnuafl og frístundir.
■KSTBB samvinna
Sigurður A. Magnússon:
Goðsögnin um
íslenzka
einkaframtakið
Þráttfyrir það að einkarekstur verður
hlutfallslega æ rýrari þáttur í efnahagslífi
helztu stórvelda heims, einsog til dæmis
Bandaríkjanna þar sem ríkið er orðið lang-
stærsti atvinnurekandi og viðskiptaaðili,
er einkaframtakshugsjón hins frumstæða
bændaþjóðfélags ennþá trúaratriði voldugra
aðila á flestum sviðum íslenzks athafnalífs.
í því sambandi er einkar fróðlegt að virða
fyrir sér sögu íslenzkrar verzlunar og at-
vinnuvega undanfarin hundrað ár eða svo.
Þegar horft er yfir þetta tímabil, blasa við
augum fjölmörg stór og smá einkafyrirtæki,
allt frá Gránufélaginu á síðustu öld til Ála-
foss og Sana á okkar dögum, sem urðu all-
umsvifamikil um skeið og létu margt gott
af sér leiða, en koðnuðu síðan niður, gáfust
upp, urðu gjaldþrota eða voru sett á opin-
bert framfæri. Skrá yfir slík fyrirtæki yrði
yfrið löng, ef allt væri til tínt, en nefna má
útgerðarfyrirtæki einsog Kveldúlf og Alli-
ance, nokkrar helztu stórverzlanir í Reykja-
vík fyrir seinni heimsstyrjöld sem nú eru
ýmist hrundar til grunna eða einungis svip-
ur hjá sjón fyrri tíðar, fjölmörg fiskvinnslu-
fyrirtæki, iðnaðarfyrirtæki, og þannig mætti
lengi telja.
Á þessu sama tímabili hefur samvinnu-
hreyfingin haldið áfram að dafna og eflast
um land allt, þráttfyrir margháttaða erfið-
leika, andbyr og tímabundna afturkippi.
Þessar tvær staðreyndir, annarsvegar
hrörnun og hrun einkafyrirtækja, hinsvegar
vöxtur og viðgangur samvinnuhreyfingarinn-
ar, hljóta að eiga sér einhverjar skýringar,
sem ekki eru hafðar í hámæli manna á með-
al. Hér er fráleitt um það að ræða, að for-
vígismenn samvinnuhreyfingarinnar hafi
haft þvílíka yfirburði yfir forkólfa einka-
framtaksins, þó óneitanlega hafi margir
þeirra verið miklir atorkumenn. Skýringin
liggur miklu fremur í ólíku eðli einkarekst-
urs og samvinnureksturs. Það er vissulega
íhugunarefni, að íslenzk einkafyrirtæki skuli
að jafnaði ekki bera sitt barr eftir að fyrsti
ættliður eigendanna fellur frá. Vera má að
þetta stafi að einhverju marki af ættlægum
veilum, en hitt er þó miklu sennilegra að
hér komi til togstreita milli einkaþarfa og
fjármagnsþarfa fyrirtækisins. Fé er dregið
útúr rekstri fyrirtækis til einkanota meira
en góðu hófi gegnir, og síðan koma til arf-
skipti milli barna og ættingja, sem allt stuðl-
ar að því að lama fyrirtækið. Þarvið bætist
spákaupmennska ýmiskonar og tilfærsla
fjármagns til óskyldra og oft áhættusamra
hluta. Mönnum græðist fé í einhverjum
mæli, til dæmis í góðri verstöð, ogfyrirtækið
stendur með blóma um skeið, en þá er lagt
útí ný ævintýri á staðnum eða fjármagnið
hreinlega flutt burt úr byggðarlaginu, og þá
helzt til Reykjavíkur. Hvort sem um er að
ræða óhóflega einkaneyzlu, arfskipti eða
spákaupmennsku, sér hver heilvita maður,
að þessi háttur leiðir af sér mikla verðmæta-
sóun fyrir þjóðfélagið í heild og ekki síður
fyrir það fólk sem byggt hefur upp fyrir-
tækið og raunverulega skapað verðmætin og
fjármagnið með störfum sínum í þágu þess.
Það hefur að vísu fengið sín laun — oftast
nær — en það sem byggt var upp til fram-
búðar er hrunið í rúst eða horfið útí busk-
ann.
Ekki er því að neita, að samvinnufélög
hafa stundum lagt útí áhættusöm ævintýri
í atvinnurekstri, ekki sízt í útgerð, og stund-
um orðið að greiða þau dýru verði, en yfir-
leitt var það gert í því augnamiði einu að
skapa atvinnu á staðnum og leggja grund-
völl að aukinni velmegun byggðarlagsins.
Meginskýringin á viðgangi samvinnufélag-
anna, þrátt fyrir einstök mistök, er vitanlega
sú, að fjármagn hefur ekki verið dregið útúr
rekstri þeirra til annarlegra nota, heldur
42