Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 39

varlega áætlað dveljast þar
30.000—40.000 fullorðnar endur
um varptímann. Sem klak- og
uppeldisstöð anda er Mývatn ein-
stakt í sinni röð í heiminum, því
að fróðustu menn telja að vafa-
samt sé, hvort á nokkrum öðrum
stað á jörðinni sé svo mikil mergð
anda saman komin á ekki stærra
svæði. Undirstaðan undir þessu
mikla fuglalífi, svo og mikilli
fiskgengd í vatninu, er mikil
gróðursæld og mjög auðugt lág-
dýralíf vatnsins, en orsaka þess
er sennilega að leita í hinu nær-
ingarríka uppsprettuvatni, sem
kemur undan hraununum við
austanvert vatnið. Auk þess á það
verulegan þátt í þessari grósku,
að vatnið er yfirleitt mjög grunnt
og hitnar því fljótt í hitum á
sumrin.
Mönnum hefur lengi verið
ljóst, að brýna nauðsyn ber til að
setja sérstök lög eða reglur um
verndun hins sérstæða náttúru-
fars í Mývatnssveit, sökum þess
að héraðinu í heild er nú marg-
vísleg hætta búin, sem fyrr en
varir getur valdið óbætanlegu
tjóni á hinu sérstæða og fjöl-
breytta náttúrufari þess. Um
þetta vandamál hefur oft verið
rætt í Náttúruverndarráði, og hef-
ur það þegar haft bein afskipti
af vissum þáttum þessa máls,
meðal annars hefur ráðið beitt
sér fyrir því, að ítarleg rannsókn
var gerð á fugladauða í netum í
Mývatni, en með vaxandi veiði-
sókn og tilkomu nælon- og girnis-
netja hefur þetta verið vaxandi
vandamál. Þá hefur Náttúru-
verndarráð lengi haft hug á því,
að 'komið verði upp rannsóknar-
stöð við Mývatn, þar sem unnið
verði að almennum undirstöðu-
rannsóknum á lífsskilyrðum í
Mývatni og Laxá, sem eru hlutar
af sama vatnakerfi. Það er nokk-
urn veginn öruggt, að unnt muni
vera að fá allverulegt erlent fjár-
magn til að reisa slíka rannsókn-
arstöð, ef hentugur staður í Mý-
vatnssveit fæst til slíkrar starf-
rækslu. Þótt hin fyrirhugaða
rannsóknarstöð hafi enn ekki ver-
ið reist, eru skipulegar rannsókn-
ir þegar hafnar, og verður þeim
væntanlega haldið áfram í aukn-
um mæli á næstu árum.
Hér að framan var á það
minnzt, að rannsóknir þær, sem
þegar eru hafnar, myndu ekki
aðeins taka til Mývatns heldur
einnig til Laxár, sem er afrennsli
Mývatns. En sannleikurinn er sá,
að frá náttúrufræðilegu sjónar-
miði er Laxá engu ómerkari en
Mývatn. Þetta eru hvort tveggja
hlutar af sama vatnakerfi, sem í
vissu tilliti hafa víxláhrif hvor á
annan. Úr Mývatni fellur vatn,
sem er mettað lífverum (þ. e. a.
s. smásæjum þörungum og svif-
dýrum), í Laxá, og hefur það afar
mikil áhrif á lífsskilyrði í ánni,
allt frá upptökum til ósa. Auk
þess gengur eða gekk að minnsta
kosti fiskur (urriði) milli ár og
vatns, og endur með unga sækja
einnig töluvert niður á Laxá.
Gleggsta dæmið um slíkar göng-
ur er húsöndin, sem sæk;r mjög
niður á Laxá með unga sína að
áliðnu sumri. Þá má geta þess, að
aðalheimkynni straumandarinnar
hér á landi eru á ofanverðri Laxá.
Því miður hefur útfalli Laxár úr
Mývatni þegar verið umturnað
allóþyrmilega, og þar með hefur
hið lífræna samband milli ár og
vatns verið rofið að nokkru leyti.
En úr þessu mætti sennilega bæta
að einhverju leyti.
Nú eru fyrirhugaðar stórfelld-
ar virkjunarframkvæmdir í Laxá.
Fyrsta stig þeirra virkjana verð-
ur hin svonefnda Gljúfurvers-
virkjun, sem gerir ráð fyrir, að
byggð verði 57 m há stífla í Lax-
árgljúfrum, en ofan við þá stíflu
verður 15 km langt vatnsmiðl-
unarlón, sem verður um 10 km-,
en það myndi taka af alla byggð
í Laxárdal. Á síðari stigum
hinna fyrirhuguðu virkjunarfram-
kvæmda er gert ráð fyrir flutn-
ingi vatns frá vatnasviði Skjálf-
andafljóts til Laxár. Samkvæmt
korti Orkustofnunar frá því í júlí
1969 er gert ráð fyrir að stífla
Skjálfandafljót við Hrafnabjörg,
og vatni verði síðan veitt úr því
og Suðurá í Svartárvatn og það-
an í gífurlega stórt vatnsmiðlun-
arlón (Krákárlón) vestur af Sel-
landafjalli, en það lón yrði stærra
en Mývatn. Úr Krákárlóni er
fyrirhugað að vatninu verði veitt
í jarðgöngum í Gautlandalæk,
en þaðan myndi það falla í Laxá.
Síðan er fyrirhugað að stífla
Laxá skammt sunnan við Hofs-
staði og leiða vatn þaðan í skurði
að virkjunarstað við Laxá lítið
eitt norðan við Brettingsstaði.
Að því er hin síðari stig þess-
ara miklu framkvæmda snertir
mun enn sem komið er aðeins
vera um lauslegar hugmyndir að
ræða, en eigi að síður gefa þær
greinilega til kynna, að hverju
er stefnt í þessum efnum. Það er
bersýnilegt, að ætlunin er að gera
Laxá að meginkjarna raforku-
vinnslu á Norðurlandi og veita
til hennar vatni frá öðrum vatna-
kerfum eftir því sem tök eru á.
Sérhvert stig þessara fyrirhug-
uðu virkjanaframkvæmda myndi
gerbreyta eðli Laxár, og hún yrði
aldrei sú sama og áður. Og öll
rök hníga að því, að lífsskilyrði
í ánni myndu stórspillast, ég tala
nú ekki um, ef til hennar væri
veitt jökulvatni úr Skjálfanda-
fljóti. Að vísu mun hafa verið
rætt um að veita nokkrum af upp-
takakvíslum þess til Þjórsár til
að draga úr jökulvatni þess, en
tæplega mun það duga til að
gera Skjálfandafljót að hreinni
bergvatnsá. Þar að auki koma
svo til bein náttúrulýti, sem hin-
ar fyrirhuguðu virkjanir í Laxá
myndu hafa í för með sér, en þau
spjöll, sem með því væru unnin
á einhverri fegurstu á íslands,
yrðu hreint og beint geigvænleg.
Guðmundur Kjartansson segir
í grein sinni um íslenzkar vatns-
fallategundir (Náttúrufr. 15,
1949, bls. 111—126), að ár, sem
renni úr stöðuvötnum með neð-
anjarðarrennsli af þurrum svæð-
um, verði nokkuð afbrigðilegar
lindár. Stærstu og merkustu ár
af því tagi hér á landi eru Sogið
og Laxá. Nú er Sogið fullvirkjað
og ekki nema svipur hjá sjón
frá því sem áður var. Látum það
gott heita, en ég mótmæli því
harðlega, að farið verði eins með
Laxá, sem er annáluð sakir nátt-
úrufegurðar og líffræðilegrar sér-
stöðu. Fyrir mörgum árum fór ég
eitt sinn með Laxá allri frá upp-
tökum til ósa. Þetta var að haust-
lagi þegar þingeysku heiðarnar
skörtuðu í sínum fegurstu litum
og skópu verðugan ramma um
hina blátæru móðu, þar sem hún
byltist fram hvítfreyðandi eða
blundaði í djúpum lygnum á leið
sinni til sjávar. Þessi ferð hefur
orðið mér mjög minnisstæð, ekki
sízt sökum hinna ótrúlega m’klu
og blæbrigðaríku breytinga, sem
sífellt urðu á ánni á vegferð
Frá Mývatni. Ljósm. Páll Jónsson.
Heiðagœs i Þjórsárverum. Ljósm. Björn Björnsson.
39