Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 17

Eysteinn Sigurðsson:
I kjölfar rithöfundaþings
Á grasflötinni utan við Norræna húsið
hafa verið sett upp lítil skilti með áletrun-
inni „Ég þarf að lifa eins og þið,“ sem
merkir nokkurn veginn það sama og „Gang-
ið ekki á grasinu.11 Einar Bragi, formaður og
helzti brimbrjótur Rithöfundasambandsins,
gerði þau að umtalsefni í upphafi setningar-
ræðu sinnar á rithöfundaþinginu í haust og
gerði úr skrýtlu: Þessi skilti hefði Ivar Eske-
land látið setja upp í tilefni þingsins.
Það voru sem sagt hagsmunamálin, sem
voru höfuðmál þingsins, og þar var fjallað
um þá íhugunarverðu staðreynd, að þrátt
fyrir verulegar upphæðir, sem hið opinbera
og ýmsir óskyldir starfshópar hafa árlega í
beinar og óbeinar tekjur af störfum skálda
og rithöfunda, þá bera þeir sjálfir svo lítið
úr býtum, að vonlítið er að ætla að lifa ein-
göngu af skáldskap á íslandi í dag.
Ein aðalkrafa þingsins um úrbætur í þessu
efni var sú, að ríkið keypti 500 eintök handa
almenningsbókasöfnum af bókum innlendra
höfunda, einkum skáldverkum, úrvalsþýð-
ingum og tímaritum um bókmenntir. Þess-
ari ti'llögu 'hefur Einar Bragi fylgt eftir í
blaðagrein (Mbl. 14. okt.), þar sem hann
gerir grein fyrir hugmyndum sínum um það,
hvernig skipta eigi þessum bókafjölda á
milli safnanna, og virðast þær út af fyrir
sig hófsamlegar. Hins vegar kemur hvorki
fram í samþykktum þingsins né grein Ein-
ars, hvernig rithöfundar hugsa sér fyrir-
komulag bókasafnsgjaldsins, ef þessi tillaga
nær fram að ganga, en greiðsla fyrir afnot
bóka í almenningsbókasöfnum hefur verið
ofarlega á baugi hjá rithöfundum undan-
farið. Er heldur ólíklegt, að þeir hugsi sér
að sleppa þeim tekjum algjörlega, þótt það
hafi ekki komið fram. Að því styður sérstök
samþykkt, sem þingið gerði, þar sem lögð
var 'áherzla á kröfuna um frjálsan samnings-
rétt rithöfunda við hið opinbera um það, hve
'há greiðsla komi fyrir afnot hóka þeirra í
almenningsbókasöfnum.
Önnur megintillaga þingsins í beinum
hagsmunamálum var sú, að stofnaður yrði
sjóður til styrktar rithöfundum, sem hlyti
nafnið Bókmenntasjóður Ara og Snorra,
yrði í vörzlu Rithöfundasambandsins og
hefði það hlutverk að styrkja rithöfunda til
að skapa nýjar bókmenntir. Þessi hugmynd
er allþróuð frá hendi rithöfunda, og í til-
lögum þeim, sem stjórn Rithöfundasam-
bandsins lagði fyrir þingið, kemur fram, að
hún hugsar sér tekjuöflun til sjóðsins eftir
ýmsum leiðum, m. a. að söluskattur af ís-
lenzkum bókum renni í hann, einnig verði
lagður sérstakur skattur á verulegan hluta
bóka- og blaðasölu í landinu, tíu krónur á
hverja selda bók, væntanlega bæði innlend-
ar og erlendar, og 20% skattur á það, sem
nefnt er erlent léttmeti, og virðist þar eink-
um átt við blöð og tímarit til dægradvalar
og nefnd sem dæmi Hjemmet, Familie-Jour-
nal og Andrés Önd. Þá er einnig óskað eftir
styrk ríkis, Reykjavíkurborgar og sveitarfé-
laga til sjóðsins, svo og frjálsum framlögum
einstaklinga og fyrirtækja, og loks er svo
umdeilanlegasta fjárvonarleið rithöfunda,
þ. e. sú, að fyrntur ritréttur renni til Rit-
höfundasambandsins og tekjur af áður ó-
vernduðum verkum renni í sjóðinn. Þetta
er að ýmsu leyti varasöm hugmynd, og verð-
ur ekki séð, að rithöfundar séu öðrum frem-
ur til þess færir að gæta þess, að forn- og
miðaldabókmenntum þjóðarinnar sé ekki
misboðið, en slíkt hlýtur að felast í því að
þeim sé falin umsjón með ritréttinum yfir
þeim. Slík umsjón krefst víðtækrar sér-
menntunar og þjálfunar þeirra sem um
fjalla á almennri íslenzkri bókmennta- og
málsögu, og þá menntun og þjálfun hafa
fæstir rithöfundar til að bera. Fræðileg
bókmenntasöguleg þekking annars vegar og
hæfileikar og skólun til sjálfstæðrar bók-
menntasköpunar hins vegar eru tveir óskyld-
ir eiginleikar, og það er fyrir löngu kominn
tími til, að þeirri skoðun sé hrint af stalli,
að skáldgáfa geri mann sjálfkrafa til þess
fallinn að hafa umsjón með útgáfu á verk-
um horfins skáldbróður. Hefur slíkur mis-
skilningur þegar leitt til ýmissa hörmulegra
mistaka í útgáfumálum, sem mikið er undir
komið, að ekki verði framhald á. Það er því
fráleitt, að rithöfundar geti ætlazt til þess,
að þeim verði falinn réttur til umsjónar með
öllum útgáfum fornra og síðari alda bók-
mennta þjóðarinnar, og ef menn vilja endi-
lega, að einhver ákveðinn aðili takist slíkt
hlutverk á hendur, þá liggur miklu nær að
nefna í því sambandi t. d. Heimspekideild
Háskólans, Félag ísl. fræða, Handritastofn-
un íslands eða einhverja aðila á vegum
þeirra. Þrátt fyrir þetta má þó vitaskuld
hugsa sér, að rithöfundum megi skapa ein-
hverja fjáröflunarleið í sambandi við útgáfu
slíkra verka, þ. e. a. s. ef menn á annað
borð telja þá leið æskilega.
Ýmis fleiri mál voru lögð fram og af-
greidd á þinginu, og má þar nefna ályktun
um stofnun Rétthafasambands eigenda rit-
réttar, kröfu um ný höfundalög, beinar
launakröfur á hendur Ríkisútvarpinu ásamt
kröfum um aukið rými í dagskrá fyrir verk
innlendra höfunda, kröfur til stjórnmála-
flokka um að þeir stuðli að kosningu rithöf-
unda í opinber ráð um menningarefni, svo
sem útvarpsráð, menntamálaráð og verð-
launanefnd Menningarsjóðs Norðurlanda-
ráðs, ósk um að Rithöfundasambandinu
verði gefinn kostur á að taka að sér stjórn
bókaútgáfu ríkisins, sem Menntamálaráð
hefur nú umsjón með o. fl. Einnig komu
fram þær gagnlegu hugmyndir, að ungum
rithöfundum verði gert kleift að fá námslán
eða styrki úr Lánasjóði ísl. námsmanna, að
komið verði á sérstöku gestaprófessorsemb-
ætti við Háskólann, sem rithöfundur skipi,
og að sett verði á stofn embætti bókmennta-
ráðunauts við Ríkisútvarpið, sem raunar
gegnir furðu, að ekki skuli vera búið að
stofna til fyrir löngu, hliðstætt embættum
tónlistar- og leiklistarstjóra.
Kröfugerð þingsins var þannig öll við
það miðuð að bæta kjör félagsmanna Rit-
höfundasambandsins. Það vekur og athygli,
þegar ályktanir þingsins eru skoðaðar niður
í kjölinn, að þær beinast nær allar að hinu
opinbera, óskað er eftir bókakaupum af
hálfu ríkissjóðs, auknum styrkjum, rithöf-
undar óska eftir því að fá hluta af skatta-
tekjum hins opinbera í sinn hlut og aðrar
nýjar lögfestar.
Áreiðanlegar upplýsingar um tekjumögu
leika rithöfundar, sem gefur út skáldsögu,
smásagnasafn eða ljóðabók, liggja ekki fyrir,
enda munu þeir vera mjög mismunandi. í
tillögum þeim, sem lagðar voru fyrir þingið,
segir þó, að mjög algeng ritlaun fyrir ljóða-
bókarhandrit séu 30 þúsund krónur, og rit-
laun fyrir handrit að skáldsögu séu sjaldan
yfir 100 þúsund krónur, en mjög oft lægri
eða engin, svo að 75 þúsund króna meðal-
laun séu örugglega fremur of há en of lág.
Ekki kemur fram, hvað gert er ráð fyrir
mörgum seldum eintökum í þessum útreikn-
ingi, en ólíklegt er þó, að þar sé um mjög
háar tölur að ræða. Að því er það snertir
á hið sama við, að tölur um venjuleg upplög
skáldrita eru yfirleitt ekki gefnar upp, en
eftir þeim fróðleik, sem fáanlegur er um það
efni, mun óvanalegt, að skáldsögur seljist
hér í meira en 1000—1500 eintökum. Upplög
ljóðabóka munu vera mjög misjöfn, en mjög
gott er þó talið, ef þær seljast í 1000 ein-
tökum, og algengast, að aðeins seljist 3—500.
íslendingar eru að vísu aðeins um 200
þúsund, en samt er augljóst, að þetta eru
mjög lágar tölur. Ef tekið er hlutfall, sem
er höfundum mjög í vil, þ. e. gert ráð fyrir,
að nýtt skáldverk seljist í 2000 eintökum
og að fjórir menn lesi hvert að meðaltali,
sem sömuleiðis er hátt, þá hafa aðeins 8000
manns lesið bókina eða ekki nema 4% þjóð-
arinnar. í mörgum tilvikum er þetta hlut-
fall vafalaust lægra, allt niður í y2—1%
og minna.
Nú er það að vísu umdeilanlegt, að hve
miklu leyti sala bókar sé réttur mælikvarði
á bókmenntagildi hennar, og næg dæmi má
finna um það, að nauðaómerkilegar bók-
menntir hafi orðið að metsölubókum, þó að
aðrar merkari hafi varla hreyfzt í bóksölum.
í slíkum dæmum má þó venjulega finna ein-
hverjar sérstakar orsakir, sem skýra málið,
svo sem þegar léleg bók selst vel, að hún
búi yfir sérlega miklu skemmtunargildi, sé
spennandi, eða að í henni sé tekið á tilteknu
efni að einhverju leyti með nýstárlegum
tökum, sem veki forvitni. Þegar athyglis-
verð bók selst illa, má á hinn bóginn gera
ráð fyrir, að orsakanna sé að leita í and-
stæðri átt, þ. e. að hún höfði að einhverju
leyti ekki eða svo illa til samtíðar sinnar,
að fólk kæri sig ekki um hana.
Vafalaust er félagslegt hlutverk rithöf-
unda margþætt og breytilegt eftir einstakl-
ingum, en alltaf verður þó að krefjast þess,
að rithöfundur, sem ætlast til að vera tekinn
alvarlega, hafi eitthvað fram að færa með
skrifum sínum umfram það, að þau séu ekki
17