Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 20

Mörg stóryrði hafa á liðnum vetri fallið í
garð gagnrýnenda. Enda þótt enginn viti
hverjir eða hversu margir lesa blaðagagn-
rýni, virðist sú hugmynd ríkjandi að hún
geti ráðið frama eða falli einstakra verka.
Barátta listamanna fyrir lífsframfæri af
starfi sínu er erfið hjá svo smárri þjóð sem
íslendingum, og því ekki undarlegt að þeir
sem fá, eða telja sig fá, harða gagnrýni,
reyni að kveða hana í kútinn. Aðra höfuð-
orsök hefur þó mátt greina fyrir þeirri her-
ferð gegn gagnrýni sem höfundar, blaða-
menn, leikhússtjórar og stjórnendur þátta í
útvarpi og sjónvarpi tóku þátt í frá vetrar-
byrjun og fram á útmánuði. Hér verður þó
ekki leitazt við að rekja slóð þeirrar her-
ferðar eða skýra orsakir hennar, en hún
hefur gefið tilefni til að spurt sé í fúlustu
alvöru: Er ávinningur í að þagga niður í
listgagnrýnendum? Ef svo er; fyrir hvern?
Yrði það góðri list til framdráttar?
Þessum spurningum verður hver að svara
fyrir sig. Áður væri æskilegt að kanna sem
bezt hvernig gagnrýnin er og hvaða áhrif
hún hefur. Um það síðarnefnda verða að
sjálfsögðu engar niðurstöður birtar hér, og
ekki verður heldur reynt að fjalla um list-
gagnrýni almennt. Athugun sú, sem hér
verður gerð grein fyrir, varðar skýrt af-
markað svið, blaðagagnrýni um bókmenntir.
Ritdómar í dagblöðum gegna nokkuð sér-
stöku hlutverki: Þar er fjallað um breiðasta
og langþróaðasta svið innlendrar listsköp-
unar, og þróun og staða skáldskaparins er
líklega almennara áhugaefni en aðrar list-
greinar, bæði vegna fátæklegra möguleika
þeirra og hinnar sterku bókmenntahefðar
sem hefur skapað þá hugmynd hjá þjóðinni
að hún eigi skáldskap öðru fremur líf sitt
Andrcs Kristjánsson.
að launa. Vegna takmarkaðs rúms og tíma
var athugun gerð á vissu úrtaki ritdóma frá
liðnum vetri, sem ætla mætti að gæfi sæmi-
lega hugmynd um einkenni og stöðu bók-
menntagagnrýni nú á áðurgreindum vett-
vangi. Er hér um að ræða ritdóma þá sem
birtust í dagblöðum um skáldsögurnar
Hringekjuna eftir Jóhannes Helga, Leigj-
andann eftir Svövu Jakobsdóttur, Himin-
bjargarsögu eða Skógardraum eftir Þor-
stein frá Hamri og ljóðabækurnar Sífellur
eftir Steinunni Sigurðardóttur, Aðeins eitt
Njörffur P. Njarðvík.
blóm eftir Þuríði Guðmundsdóttur og Hliðin
á sléttunni eftir Stefán Hörð Grímsson.
Valið hefði að sjálfsögðu getað miðazt við
aðrar bækur, en þessar fullnægja þó því
frumskilyrði að um þær var fjallað af flest-
um helztu ritdómurum blaðanna, og þær
gera yfirleitt miklar kröfur til þeirra og
eru bæði eftir viðurkennd skáld og byrj-
endur. Spurningarnar sem leitazt verður við
að svara að nokkru eru þessar: Eru ritdóm-
arnir skiljanlegir? Hver eru markmið þeirra
og einkenni? Gefa þeir góðar upplýsingar?
Virðast þeir eðlilegur og heppilegur tengi-
liður milli almennings og höfunda?
Eru ritdómarnir skiljanlegir?
Þessari spurningu verður ekki svarað
nema haft sé í huga hverjum ætlað er að
skilja. Og hver treystir sér til að svara því
hvernig skilningi almennings er háttað á
því sem skrifað er í blöð um sérfræðileg
efni; menntamál, efnahagsmál, bókmenntir
o. fl.? Ég tel að þeir sem skrifa í blöðin
íhugi of sjaldan hvaða forsendur almennir
blaðalesendur hafa til að skilja hvað þeir
Erlendur Jónsson.
eru að fara (kommunikationspróblem). í
skólum er athygli nemenda enn einkum
beitt að greiningu málsins og lestri þeirra
fagurbókmennta sem tengdar eru horfinni
tíð, en litlum eða engum tíma varið til að
efla skilning þeirra á því fjölbreytilega máli
sem að þeim berst í dag úr öllum áttum, til
að mynda fjölmiðlum. Málið er ekki eins
gagnsætt fyrir ungu kynslóðina sem flestir
ætla. Málskilningur þeirra sem ljúka t. d.
námi úr gagnfræðaskólum, eða álíka fram-
haldsnámi, er mun lakari en fólk almennt
gerir sér grein fyrir.
Athugun áðurgreindra ritdóma bendir til
að þeir séu skrifaðir fyrir tiltölulega þröng-
an hóp áhugafólks; aðrir hljóta að hafa
mjög takmarkað gagn af lestri þeirra. Kröf-
urnar sem þeir gera til lesandans eru þó
mismiklar eins og vænta mátti. Mér virðist
ritdómar Ólafs Jónssonar gera mestar kröf-
ur til lesandans, enda færist hann oftast
meira í fang en aðrir, skrifar ýtarlegast um
verkin og víkur oft að því samhengi sem
þau birtast í; ritdómar Árna Bergmann og
Njarðar P. Njarðvík sýnast mér einnig gera
talsverðar kröfur til lesandans, en greina
megi ákveðna viðleitni hjá þeim til að skrifa
ijóst og ná til sem flestra. „Ritdómar í dag-
blöðum eru fyrst og fremst þjónusta við les-
endur blaðsins,“ segir Njörður í Alþbl. 22.
12. Ólafur notar allmörg nýyrði í skrifum
sínum, sem tekur sinn tíma að venjast. í
ritdómi hans um Himinbjargarsögu má t. d.
sjá að talað er um efnisminni verksins,
merkingarbæran texta og eðlisþokka ljóða
Þorsteins. Annars staðar minnist hann á
raunhlítan frásagnarhátt og söguhátt höf-
undar. Ólafur verður ekki sakaður um að
nota hugtök eða nýyrði af handahófi, held-
ur virðist notkun þeirra sprottin af löngun
til að gera sjálfum sér og öðrum sem ná-
kvæmasta grein fyrir flóknum viðfangsefn-
um, og þau skiljast, a. m. k. nokkurn veginn,
í samhengi sínu. Og hafa verður í huga að
um margslunginn skáldskap verður trauðla
fjallað af neinni nákvæmni án þess að gera
miklar kröfur til skilnings og áhuga les-
andans.
Til þess að gefa lesanda kost á að gera
sér nokkra grein fyrir hversu vandasamt er
20