Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 34

fjöldi stílbragða, sem iðkuð voru í Evrópu
á fyrra helmingi aldarinnar, náði ekki að
festa neinar rætur né hafa varanleg áhrif
á listþróunina. Málararnir fóru einfaldlega
á mis við þá upplifun, sem felst í því að
hagnýta sér nýjar hugmyndir í list sinni,
og ekki aðeins myndlistin beið tjón af því,
hve fáir málararnir voru og margir „pró-
vensialir“ í hugsunarhætti og því seinir að
tileinka sér þessi atriði, heldur einnig bygg-
ingarlistin, því að á sama tíma virðast flest-
ar nýjungar á því sviði hafa farið framhjá
íslenzkum arkítektum, þrátt fyrir engu
minni grósku á því sviði í heiminum. ís-
lenzkar byggingar eru lifandi vitnisburður
um þetta. Myndlistarmenn vanræktu ein-
faldlega að hafa ótvíræða forystu um inn
leiðingu nýrra gilda, líkt og gerðist á meg-
inlandinu. Til vitnis um íhaldssemi skal þess
getið, að það var fyrst á stríðsárunum síð-
ari, að Kjarval hlaut verulega viðurkenn
ingu, og Jón Stefánsson hefði naumast getað
haft framfæri af list sinni hérle rdis á þeim
tímum, þótt list hans þyki nú íslenzk út í
fingurgóma en byggð á formrænum arfi
meistarans frá Aix, líkt og öll góð list krefst
þess einnig, að skarplega sé horft til for-
tíðarinnar og arfleifðar hennar. Að ég ekki
nefni Júlíönu Sveinsdóttur, er aldrei átti
upp á pallborðið hjá íslendingum, sem þó
að vísu mátu hennar fallegu teppi, sem er
mótsögn, því að einmitt teppin voru stórum
óhlutlægari málverkunum. Mér yfirsést ekki
sú staðreynd, að þessir listamenn voru allir
á háu gæðastigi þrátt fyrir íhaldssemi sína,
og íhaldssemi getur verið góð, þegar hún
fæðir af sér ágæta listamenn, og varla er
hægt að tala um íhaldssemi hjá þessum
listamönnum í norrænum skilningi, frekar
um eftirtektarvert frjálslyndi, þegar litið
er á það, að þeir byggðu list sína á
mjög óljósri erfðavenju, sem sumir vilja
álíta alls enga, en það er þó ekki að öllu
rétt. En er það annars ekki merkilegt, að
á þessu landi langs skammdegis, drauga,
álfa, hjátrúar og þjóðsagna skyldi enginn
málari hafa látið hrífast af súrrealismanum,
þegar hann kom fram, en máske er skýring-
in sú, að hinn bókmenntalegi skilningur á
þessum fyrirbærum var of alger og er jafn-
vel enn. En svo skeður það á stríðsárunum,
að sú þróun hefst, sem enn er í fullum
gangi, að ungir myndlistarmenn tóku skyndi-
lega við arfinum frá miðöldum og gerðu sig
ekki ánægða með minna en að vera þátt-
takendur í því nýjasta, sem var í gerjun.
Ég hef hér í stuttu máli rakið þau við-
horf, sem voru ríkjandi í stríðslok, og reynt
að rekja að nokkru ástæðuna til þeirra um-
brota, sem áttu sér stað á viðhorfum hinna
yngri í lok styrjaldarinnar, þau sem áttu
sér upphaf fyrir stríð, en brutust ekki fram
af fullum krafti fyrr en á árunum 1945—’50.
Þetta voru stórmerkileg ár, og þau áttu mik-
inn þátt í því að móta viðhorf allra ungra
listamanna með eða móti, er hófu nám á
þessum árum, og eru undirstaða þeirrar þró-
unar, sem hefur haldið áfram fram á daginn
í dag. Minna má á hin gjörbreyttu viðhorf
ungra listamanna, sem fóru utan til náms eft-
ir 1950 og að þeim tíma frá styrjaldarlokum.
Nú var frekar litið niður á þá, sem fóru utan
til einhliða náms á Norðurlöndum, því að nú
voru það París og Bandaríkin, sem giltu.
Það er ljóst að aðilum Septembersýning-
anna voru allar þessar staðreyndir vel ljós-
ar, og með dirfsku sinni, næsta ótrúlegri
dirfsku þegar litið er til þessara fyrri stað-
reynda, skópu þeir alveg nýjan grundvöll
fyrir sporgöngumenn sína. Öfgar þeirra
voru af ríkri eðlisvitund sprottnar, og það
verður jafnvel skiljanlegt, sem þeim var
lagt í munn, að brenna skyldi öll eldri söfn,
því að þjáningarfullt uppgjör við fortíðina
kallar jafnan á öfgar sér til fulltingis. Ég fór
á hverja einustu sýningu þessara manna, og
deila má nú um gæði listaverkanna, og sann-
arlega fannst mér stundum ljótleikinn yfir-
þyrmandi, en þrátt fyrir það kom ég jafnan
aftur á hverja nýja sýningu, því að mér var
líkt farið og ameríska arkítektinum, sem
svo snilldarlega túlkaði viðhorf sitt til hinn-
ar nýju Whitney-myndlistarsafnsbyggingar í
New York: „Ég er óviss um, að mér líki í
raun og veru Whitney-byggingin, en ég er
sannfærður um, að ég myndi ekki hirða um
að sækja bygginguna heim, ef hún félli mér
vel í geð — og ég gleðst yfir því að mér
geðjast verr að ,,listaþró“ Breuers en nokk-
urri annarri byggingu í New York, því að ég
vil, að safnbyggingar veki fremur ókyrrð hjá
mér en rósemi. Ég hef horfið oftar til að
sjá þessa ógeðfelldu byggingu en nokkurt
annað hús borgarinnar, sem verið hefur í
smíðum undanfarið, og þannig séð er bygg-
ingin mikilvægt fyrirbæri fyrir mig“....
Hér er ekki minna en snert við sjálfum
kjarna viðhorfa til myndlistarverka, þv£ að
flestir þeir, sem stundað hafa söfn og sýn-
ingar að nokkru marki, hafa rekizt á þá
staðreynd, að það eru ekki að jafnaði þær
myndir, er mest hrífa, sem vekja mesta for-
vitni til áframhaldandi kynna, þegar fram
líða stundir. Ósjaldan getur maður í fyrstu
hrifizt af myndlistarverkum, sem svo alls
ekki vekja hjá manni nokkra löngun til end-
urfunda. Þetta liggur í því, að kjarni lista-
verks er ekki á yfirborðinu, og því eru sum
listaverk mjög seintekin og torskilin mynd-
vísustu mönnum.
Þeir sem mynduðu hóp Septembersýning-
anna voru: Ásmundur Sveinsson, Gunnlaug-
ur Scheving, Jóhannes Jóhannesson, Kjart-
an Guðjónsson, Kristján Davíðsson, Nína
Tryggvadóttir, Snorri Arinbjarnar, Sigurjón
og Tove Ólafsson, Valtýr Pétursson og Þor-
valdur Skúlason, en seinna bættust við sem
gestir Guðmunda Andrésdóttir og Karl
Kvaran. Septembersýningarnar urðu ekki
nema fjórar og þá leystist hópurinn upp,
líkt og fara vill með flesta listamannahópa
(grúppur) eftir að þeir hafa skilað ákveðnu
hlutverki. Það vill fara svo, þegar margir
sjálfstæðir persónuleikar vinna saman, að
viðhorf breytast og hópurinn tvístrast. En
segja verður um Septembersýningarmenn,
að þeir héldu vel hópinn bak við tjöldin
og hafa gert fram á þennan dag, enda þótt
sýningar yrðu ekki fleiri og þrátt fyrir ým-
iss konar ágreining. Líka kom það til, að um
þær mundir sem þeir hættu náðu þeir
meirihluta í Félagi íslenzkra myndlistar-
manna, og eftir það sýndu þeir á félagssýn-
ingum. Það var leiðinlegt en að mörgu leyti
skiljanlegt, að deilur risu á milli eldri og
yngri félaga, þannig að margir hinna eldri
sögðu sig úr félaginu. Félagsþroski hefur
aldrei verið sterkasta hlið íslenzkra lista-
manna. Bilið milli nýju kynslóðarinnar og
hinna eldri reyndist of mikið, það bil varð
ekki brúað, hvorki í listrænum né félagsleg-
um skilningi; hvorugir vildu víkja, og þar
komu einnig til tímabundin óheilindi manna
á milli.
Vert er að geta þess, að á þeim tíma mun
Sigurður Sigurðsson hafa verið eini lands-
lagsmálarinn í hópi hinna yngri af evrópsk-
um skóla, sem verulega var í spunnið með
sínum fáguðu expressjónísku landlagsmál-
verkum, þar sem hann reyndi að halda á-
fram arfinum frá brautryðjendunum. Hann
kom heim frá Höfn 1945 og sýndi í Lista-
mannaskálanum tveim árum seinna. Örlygur
Sigurðsson, sem skólaður var í Ameríku og
mikið bar á á þeim tíma, var af allt öðrum
toga léttra frásagna í myndrænum búningi.
Fram að 1950 bar mest á hrjúfum vinnu-
brögðum á myndfletinum, þar sem hin um-
búðalausa, expressíva litasjón skipti mestu
máli, en nú fer geómetrían að hasla sér
völl og með henni fráhvarfið frá Picasso
líkt og annarstaðar í Evrópu. Eftir 1950
þrengdi svonefnd „önnur bylgja“ hinnar
köldu abstraksjónar sér fram og þó ekki án
erfiðismuna. Tímabil þetta, sem náði fram
að 1960 og jafnvel lengur hér á landi, má
einnig nefna „grafalvarlega tímabilið“. Heil
kynslóð nýrra málara reynir nú að feta í
fótspor Magnellis, Arps, Herbins o. fl. í því
skyni að skapa varanlega og fastmótaða
fræðilega list, sem væri „fallegri“ en list
Mondrians, og þannig þróast smám saman
fram að 1955 vanabundin og stundum til-
gerðarleg formfesta sem teygðist úr. Þetta
var ósjaldan tilraun til að koma aukinni
dýnamík í nýplastíkina. Nokkrir íslending-
ar, sem dvöldust í París á þeim tíma, hrifust
með af þessu og fluttu heim með sér, svo
sem Valtýr Pétursson, sem mun hafa gert
fyrstu algeómetrísku myndina, og Þorvaldur
Skúlason; svo og yngri menn, sem voru þá
í París við nám, svo sem Hörður Ágústsson,
Hjörleifur Sigurðsson, Benedikt Gunnars-
son, Eiríkur Smith, Þorsteinn Þorsteinsson
og fleiri sem fylgdu í kjölfarið. Þetta þótti
hið eina rétta nær allan þennan áratug, og
sannfæringin um gildi stefnunnar og óskeik-
ulleika var nær óraskanleg, og allt annað
lítilsvert þótt sumt ætti vissan rétt á sér.
í samræmi við tímana vann hin efnilega
listakona Gerður Helgadóttir í hinum
ströngu skúlptúrformum sem Zadkine hafði
þróað. Hinn hæfileikamikli Sverrir Haralds-
son, sem hafði tileinkað sér vinnubrögð
Klees og Bens Nicholsons á persónulegan
hátt, lét einnig ánetjast þessum nýju við-
horfum, sem beindu honum út í hagnýta
myndlist og tímabundna stöðnun. Á sama
tíma voru til málarar í París, sem einbeittu
sér að því að svipta orðin „komposition",
„litasambönd" og „plastík" sérhverri mein-
ingu (Soto o. fl.). En íslendingar völdu frek-
ar þann kostinn að hafa eitthvað sameigin-
lega fast undir fótum og berjast fyrir því
einu en að hætta sér út á vafasöm hliðar-
spor. Hér kom fyrri íhaldssemi íslenzkra
málara fram í því, sem þá og allt fram
undir 1960 var helzta framúrstefna hérlend-
is. Það skorti rökfast andsvar við henni,
sem haldið væri til streitu og hefði gefið
þessu tímabili aukna dýpt, og sennilega
hefði þurft andstæðan listamannahóp til
slíks; var sennilega ofviða einstaklingum
sem baukuðu hver í sínu horni líkt og þeir
héldu í hinn eina leyndardóm. Geómetrism-
34