Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 54

og þá einkum iðnaði. Forsenda
aukins iðnaðar er næg og ódýr
orka. (Allir landshlutar vilja efla
byggð sína eftir þessum lögmál-
um, og því er þess tæpast að
vænta að við annað verði unað
til lengdar en sama orkuverð um
allt landið). Þessu geta allir verið
sammála, enda ekki um það sem
deilan stendur heldur leiðirnar
til að afla orkunnar. í skjóli þess
að aðeins einn ákveðinn mögu-
leiki hefur verið rannsakaður til
nokkurrar hlítar, er því haldið
fram að hann sé sá eini. Það mun
þó reynast erfitt að fá fólk al-
mennt til að trúa því að svo sé.
Hvernig hefði þá farið fyrir þess-
um landshluta, ef hann hefði
enga Laxá í Þingeyjarsýslu átt,
og ekki Skjálfandafljót með Suð-
urá og Svartá til að steypa í
hana? Eða hvernig á fólk að trúa
því að á meðan við erum ekki
enn búnir að virkja nema örfá %
af virkjanlegri vatnsorku lands-
ins, sennilega ekki nema 6% þeg-
ar fullvirkjað er við Búrfell,
þurfum við endilega að ráðast á
dýrmætasta vatnasvæði landsins
og fullvirkja það, og stefna því
í voða.
Ég nefndi það í upphafi að
velja þyrfti og hafna, af fram-
sýni og víðsýni, á milli möguleika
á nýtingu landkosta. Því skal
ekki í móti mælt að Laxá er á
ýmsan hátt vel fallin til virkjun-
ar og að mörgu leyti betur en
aðrar ár landsins; svo er því
farið um hreinar lindár. Hún er
tvímælalaust einnig einstök sem
veiðiá, og á þar ekki sinn líka,
en þess utan er hún einnig hluti
af líffræðilegu samfélagi, sem er
sérstætt á þessari breiddargráðu,
og á þar hvergi hliðstæðu, það er
því ómetanlegt. Þetta hlýtur að
ráða úrslitum um það að Laxá
á að vernda en ekki fullvirkja;
því verður að leita annarra kosta
í landshlutanum.
Svo vel vill til að benda má á
fjórar orkulindir aðrar í sama
héraði, og munu fá héruð svo
orkurík. Engin þeirra hefur að
vísu verið fullrannsökuð, eða við-
líka og Laxá; þar er þó ekki við
þá að sakast, sem nú vara við.
Allt sem fyrir liggur bendir til
að þær megi nýta á hagkvæman
hátt. Þessir möguleikar skulu nú
ræddir nánar.
1. Dettifoss og Jökulsá á Fjöllum
Á árunum 1960—’65 fór um
landið mikil hreyfing, er barðist
fyrir stórvirkjun Jökulsár á Fjöll-
um með orkufrekan iðnað á
Norðurlandi fyrir augum; hvers-
konar félagssamtök og allir þing-
menn tuttugu að tölu, er fóru
með umboð kjósenda á öllu Norð-
ur- og Austurlandi, lögðust þar
á eitt. Með þessu átti á eftir-
minnilegan hátt að undirstrika
í verki vilja þeirra til byggða-
jafnvægis. Slík virkjun og stói'-
iðja áttu að vera verulegt lóð
réttu megin en ekki röngu á vog-
arskálarnar, sem voru mjög hall-
ar fyrir.
Hreyfing þessi hin sterka og
að því er virtist samstillta var
þó á furðu auðveldan hátt brotin
á bak aftur af tækni- og emb-
ættismönnum sunnan heiða. Á
Akureyri var haldinn fundur
nefndra tuttugu þingmanna og
annarra forráðamanna byggð-
anna. Þangað komu tæknimenn
að sunnan, en þeir fluttu fróðleik
um annað efni en beðið var um.
Þeir ræddu lítið um virkjunar-
möguleika í Jökulsá, heldur
fræddu þeir fundarmenn um það
að hægt væri að virkja Þjórsá
við Búrfell.
Síðan fóru embættismennirnir
sínu fram, þvert ofan í þingvilj-
ann, sem fyrir lá með samþykkt
þingsályktunartillögu frá 22.
marz 1961 „um fullnaðaráætlun
um virkjun Jökulsár“, og unnu
að rannsóknum og undirbúningi
Búrfellsvirkjunar, og allir vita
hvernig fór. Lögin um Laxár-
virkjun 12,5 MW, frá 11. maí
1965, voru sú dúsa, sem friða átti
norðanmenn, og var vonast til að
þeir yrðu lítilþægir þrátt fyrir
stóra drauma, sem þá hafði
dreymt. Síðan hefur byggðajafn-
vægistal ráðamanna hljómað
heldur falskt.
Það sem fyrir liggur um Jök-
ulsá er að finna í skýrslu „Harsa“
frá 1. febrúar 1963, en þar segir
á þá leið, „að á grundvelli þeirra
upplýsinga, sem fyrir lágu, virtist
Dettifossvirkjun vera eðlilegasta
stórvirkjunarframkvæmd á Norð-
urlandi, miðað við sölu á raf-
magni á sanngjörnu verði“. Enn
er áætlað að rannsaka virkjunar-
möguleika í Jökulsá eins og þeir
verða eftir að upptakakvíslar
hennar eru teknar austur, svo að
einhverjir hljóta þeir þó að vera.
2. Skjálfandafljót
Ætlunin var að virkja Skjálf-
andafljót fyrst þegar virkja átti
norðanlands, aðallega vegna Ak-
ureyrar. Sagt er að danskur verk-
fræðingur sem fenginn var til að
líta á þau áform hafi strax bent
á að betra væri að snúa sér að
Laxá. Síðan hefur fremur lítið
verið hugsað um virkjun Fljóts-
ins, en því meira um að flytja
það brott.
Tómas Tryggvason jarðfræð-
ingur var uppalinn við Fljótið og
þekkti það vel. Hann mun fyrstur
manna hafa bent á að í því væri
hin ákjósanlegasta virkjunarað-
staða, við íshólsvatn. Þar má fá
tvö allstór miðlunarlón, við ís-
hólsvatn með því að stífla Fiskiá,
og fram eftir Króksdal með stíflu
nálægt Hrafnabjörgum eins og
fyrirhugað er ef fljótinu verður
veitt austur. Tómas var glöggur
jarðfræðingur og vann mikið að
jarðfræðirannsóknum fyrir virkj-
anir, og hefur örugglega kunnað
á þeim góð skil. Sennilega má fá
þarna allt að 100 MW virkjun.
Þó að hugmyndir Orkustofnunar-
manna séu að veita Fljótinu aust-
ur, afneita þeir alls ekki íshóls-
virkjun, en segja að allar nánari
rannsóknir skorti. Mikið er þeirra
vald, sem rannsóknunum ráða.
Augljóst er að það yrði til bóta
fyrir fiskrækt í fljótinu ef lón
væru mynduð í því svo ofarlega,
við það mundi það hlýna og jök-
ulkorgurinn minnka. Miðlun úr
lónunum mundi þó hafa skaðleg
áhrif næst fyrir neðan þar eins
og annarsstaðar.
3.—4. Háhitasvæðin, Námafjall
og Þeistareykir
í Tímariti Verkfræðingafélags
íslands, 1.—2 hefti 1969, segir
svo í forystugrein, er nefnist
„Hagnýting orku háhitasvæð-
anna“: „Stofnkostnaður gufuafls-
virkjunarinnar, sem Laxárvirkjun
hefur látið reisa í Bjarnarflagi
við Mývatn, var aðeins 10.000 ísl.
kr. á hvert kílówatt, en það er
aðeins helmingur stofnkostnaðar
Búrfellsvirkjunar miðað við afl-
einingu. Ennfremur er gert ráð
fyrir að framleiðsluverð rafork-
unnar verði mjög svipað og verð-
ið frá Búrfellsvirkjuninni. Þessar
staðreyndir vekja óhjákvæmilega
ýmsar spurningar. Hvers vegna
hefur slík virkjun ekki verið reist
fyrr? Hvernig stendur á því að
nauðsynlegt hefur verið talið að
reisa 15 MW varastöð við
Straumsvík, sem brennir dýru
eldsneyti, ef unnt hefði ef til vill
verið að byggja gufuaflsstöð í
Krýsuvík eða á Hengilssvæðinu?
Kostir þess að hafa gufuafls-
stöðvar með vatnsaflsstöðvum eru
augljósir, því að gufuaflsstöðvar
truflast hvorki af ís né tíma-
bundnum þurrkum.“
í sama riti er grein eftir dr.
Valdemar K. Jónsson, verkfræð-
ing, þar sem greinir frá nýjum
aðferðum við nýtingu jarðvarma
til raforkuvinnslu, sem valda
mundu byltingu og gefa stórkost-
lega möguleika hér á landi.
Talið er að á jarðgufusvæðum
landsins megi fá sambærilegt
orkumagn og hægt er að vinna úr
öllum fallvötnum þess. Erlendis
er nú mjög um það rætt að jarð-
varmaorka muni leysa vatnsork-
una af hólmi, þar sem hún er fyr-
ir hendi, og sé ef til vill eina
orkulindin, sem keppir við kjarn-
orkuna.
í Þingeyjarsýslu eru, sem kunn-
ugt er, tvö háhitasvæði, við
Námafjall (Bjarnarflag) og á
Þeistareykjum. Talið er að á
Námafjallssvæðinu megi vinna
70—100 MW. (Skýrsla Sveins S.
Einarssonar frá 1967). Þeista-
reykjasvæðið er minna kannað,
en þar er einnig talin mjög mikil
orka.
f skýrslu eftir Svein S. Einars-
son verkfræðing, um möguleika
á að byggja jarðgufuaflsstöðvar
við Námafjall, segir svo: „Orku-
kostnaður minni gufuaflsstöðva
er sambærilegur við orkukostn-
að hagstæðustu stórvirkjana
vatnsafls, en fyrir stærri stöðv-
arnar er hann mun lægri, og mun
vandfundin nokkur önnur tegund
aflstöðva, er hafa sambærilegan
orkukostnað.
Jarðgufuaflsstöð af þessum
gerðum væri hægt að byggja á
rúmum 2 árum frá því að bor-
anir hefjast. Væru boranir hafn-
ar við Námafjall sumarið og
haustið 1967, gæti stöðin verið til-
búin til notkunar haustið 1969“.
Þessi mun og hafa orðið reyndin,
aðeins það að byggð var lítil stöð,
2,5—3 MW, en Sveinn gerir áætl-
anir fyrir 5, 6, 8, 10 og 15 MW
stöðvar. Ef farinn hefði verið
millivegur og byggð 8 eða 10 MW
stöð, hefði það fullnægt orkuþörf
svæðisins um nokkurt árabil og
gefið tóm til meiri rannsókna og
betur grundaðra ákvarðana í
orkumálum landshlutans. Enn-
fremur segir svo í skýrslu Sveins
S. Einarssonar: „Auk þess sem
jarðgufuaflsstöðvar eru svo ódýr-
ar í byggingu, og hafa svo lágan
orkukostnað, sem sýnt hefur ver-
ið að framan, hafa þær aðra
rekstrareiginleika, sem eru sér-
lega hagkvæmir, ef um er að
ræða orkuvinnslu, þar sem þörf
er á stöðugu grunnafli árið um
kring, svo sem fyrir orkufrekan
iðnað. Má þar nefna óvenjulegt
rekstraröryggi og möguleika á
lengri nýtingartíma mesta afls
en hægt er að jafnaði að fá í
vatnsaflsstöðvum, með viðráðan-
legum miðlunarmannvirkjum.
Þá er ekki síður mikilvægt fyr-
ir íslendinga að hægt er að fá svo
lágan orkukostnað í tiltölulega
litlum stöðvum, sem hægt er að
byggja að vild í hæfilegum áföng-
um, í samræmi við vöxt hinnar
almennu raforkunotkunar. Með
jarðgufuaflsstöðvum er hægt að
nýta orkuforðann í jarðgufusvæð-
um landsins, en þau eru talin
geta staðið undir sambærilegri
orkuvinnslu og möguleg er í öll-
um virkjanlegum vatnsföllum
landsins.“
Verkfræðingar Laxárvirkjunar
virðast vera á öðru máli en þeir
sem hér hefur verið vitnað til.
Fyrir leikmenn er ekki hægt að
dæma um, hverjum eigi frekar að
trúa; leggja verður verkfræðing
54