Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 19

rita og pólitísk blöS hafa velt því á milli
sín. Við slík efni verða rithöfundar að beita
sérstakri gát, svo að þeir sendi ekki frá
sér verk, nema þeir séu þess fullvissir, að
þeir hafi sjálfir raunverulega eitthvað nýtt
til málanna að leggja, en jórtri ekki aðeins
upp margþvælda tuggu. Ekki er ólíklegt, að
hér sé einmitt komin ástæðan fyrir því
magnleysi, sem einkennt hefur mörg af
þeim ádeiluverkum, sem fram hafa komið
hér undanfarið, þ. e. að sjálfstæð efnistök
hafi vantað og frumlega afstöðu höfundanna
til yrkisefnanna.
Annað er og greinilegt þetta varðandi, en
það er, að stórir flokkar skáldverka virðast
hafa orðið meira eða minna út undan í efnis-
vali íslenzkra rithöfunda. Þar má t. d. nefna
sálfræðilegu skáldsöguna, sem naumast er
unnt að segja, að eigi sér nokkra hefð hér á
landi, og raunar á það við um flestar per-
sónulýsingar og umfjallanir um mannleg
vandamál, að þær vilja ærið oft vera grunn-
ar og yfirborðskenndar. Þá má líka nefna
sagnfræðilegu skáldsöguna, en þrátt fyrir
nokkrar ánægjulegar undantekningar, má
samt finna allmörg dæmi um algjörlega mis-
heppnuð verk þeirrar tegundar. í íslands-
sögunni er að finna ótalmörg yrkisefni fyrir
rithöfunda, jafnt ljóðskáld sem sagnahöf-
unda, en þar stendur allt og fellur með því,
að höfundunum takist að blása í atburðina
og sögupersónurnar lífi, eða með öðrum
orðum, að þeir hafi sjálfir eitthvað fram
að færa verkinu til lífsgildis. Það skiptir í
sjálfu sér ekki máli, hversu rækilega höf-
undurinn hefur kannað heimildir, hve vel
hann fyllir upp í eyður sagnfræðilegrar
vitneskju og vinnur upp samtöl fólks og
einstaka smáatburði —■ það sem gefur verk-
inu líf verður alltaf þegar til lengdar lætur
innlifun og heildarboðskapur skáldsins, enda
eru sagnfræði og skáldskapur á sögulegum
grunni tvö aðskilin svið.
Þá eru skyldur höfunda við móðurmálið
og kröfur þess til þeirra ekki síður mikil-
vægur þáttur. Það er ekki nóg til þess að
geta staðið undir rithöfundarnafninu að
kunna algengustu reglur um skólastafsetn-
ingu og beygingu vandmeðfarinna orða,
heldur verður rithöfundurinn að vera á stöð-
ugum verði við að auka orðaforða sinn, og
hann verður að halda hugsmíðaafli sínu
nægilega frjóu til að það orki að smíða ný
orð og teygja merkingar annarra yfir ný
merkingarmið. Bækur, sem skrifaðar eru á
venjulegu talmáli eða dagblaðamáli, verða
sjaldnast annað en léleg eftiröpun, nema þá
í þeim tilvikum, þegar málfarið er á þann
veg tengt við efnið, að sérstök og frumleg
hugmyndatengsl skapist. Nauðsynlegt er því,
að rithöfundar séu stöðugt vakandi við að
heyja sér orðaforða, en til þess er víðtækur
bóklestur og náin kynni af handbókum um
þessi efni nauðsynleg undirstaða. Á þessu
sviði er hins vegar mörgum þeim rithöfund-
um, sem sent hafa frá sér bækur á undan-
förnum árum, greinilega áfátt.
Sé þessara atriða gætt, og væntanlega
annarra í viðbót, sem koma myndu fram
við nánari umfjöllun en hér er kostur á, þá
er erfitt að taka undir þann söng, að óhugs-
andi sé fyrir dugandi rithöfund að lifa af
verkum sínum á íslandi. Þetta má reyndar
skýra með einföldu reikningsdæmi, sem
byggt er upp á grundvelli þeirra forsendna,
sem að framan var getið. Ef gert er ráð fyr-
ir, að meðalfjöldi seldra eintaka af nýrri
skáldsögu hér á landi sé 1000 og meðaltekj-
ur höfunda 75 þús. kr., þá verður meðal-
hagnaður höfunda 75 kr. af hverju seldu
eintaki. Ef sömuleiðis er gert ráð fyrir 500
eintaka meðalsölu á ljóðabók, og að skáldið
fái 30 þús. kr. í sinn hlut, þá verður hlutur
þess af seldu eintaki 60 kr. Setjum nú svo,
að fram komi höfundur, sem hefur þá hæfi-
leika og kunnáttu til að bera, að honum
takist að beina athygli bókakaupenda að
verki sínu í umtalsverðum mæli, þá er
naumast vanmetið, að búast megi við því, að
verk hans geti selzt í 4—5000 eintökum.
Þess verður að geta, að slík upplög skáld-
verka munu ekki vera óþekkt hér á landi,
þegar um er að ræða verk hinna eldri og
virtari höfunda, eða með öðrum orðum, þeg-
ar á boðstólum eru bækur, sem fólki virðist,
að gefi fyrirfram tryggingu fyrir verulegum
gæðum. Með einfaldri margföldun fæst út,
að tekjur skáldsöguhöfundar af sölu bókar
í þessu upplagi yrðu 300—375 þús. kr., og
ljóðskáldsins 240—300 þús. kr., auk þess
sem þessar tölur kann að mega hækka eitt-
hvað með hliðsjón af því, að með stærri
upplögum deilist fastur kostnaður eins og
setning, prófarkalestur, auglýsingar og skrif-
stofukostnaður útgáfufyrirtækis á fleiri ein-
tök og lækkar því hlutfallslega. Ef tekið er
tillit til þess, að samkvæmt nýlegu hefti af
Hagtíðindum voru meðaltekjur framtelj-
enda til tekjuskatts í kaupstöðum árið 1968
rétt um 200 þús. kr., er augljóst, að með
slíkum tekjum af verkum sínum þyrftu rit-
höfundar naumast að eyða tíma sínum í
þinghald til að ræða kjaramál sín sérstak-
lega.
Það kom fram á rithöfundaþinginu, að í
Rithöfundasambandi íslands eru nú nálægt
140 félagsmenn. Hver einasti maður, sem
eitthvað hefur fylgzt með framþróun ís-
lenzkra bókmennta síðustu áratugina, veit
það án frekari rökstuðnings, að svo margir
skapandi höfundar lífrænna skáldverka eru
ekki uppi á íslandi í dag. Það eru alkunn
sannindi, að útgáfa bókar, jafnvel þótt skáld-
saga eða ljóðabók sé, veitir höfundi síður
en svo sjálfkrafa sæti í bókmenntasögunni,
og fólk í fullu starfi, sem hefur búið sig
undir og helgað sig öðrum lífsstörfum, en
hefur það að tómstundastarfi að búa hug-
myndir sínar í bókarform, er alls ekki þar
með búið að tryggja sér óskoraðan rétt til
setu á skáldabekk. Bókmenntaleg sköpunar-
starfsemi er óhemju timafrek og útheimtir
auk langrar þjálfunar fyrst og fremst gott
næði og aðstöðu til einbeitingar.
Það er þess vegna m. a. erfitt að sjá,
hversu raunhæfur stuðningur íslenzkum nú-
tímabókmenntum væri að því, þótt ríkis-
kassinn hlypi undir bagga með öllum þeim,
sem gefa út skáldskap á íslandi, og keypti
sjálfkrafa af þeim 500 eintök til að dreifa
á söfn, því að þar hlyti óhjákvæmilega að
fylgja með verulegt magn lestrarefnis, sem
lítil ástæða væri til að veita slíkan stuðning.
Aftur á móti er full ástæða til að fagna
þeim hugmyndum rithöfundaþingsins, sem
beinast að því, að rithöfundum verði á einn
eða annan hátt auðveldað um vik við sköpun
nýrra skáldverka. Við eigum til allrar ham-
ingju nokkurn hóp ungra höfunda, sem lík-
legir eru til heillavænlegra framtíðarstarfa,
ef þeim geíst tækifæri til að sinna list sinni
eftir þörfum, og eigi einhvers staðar að
styðja við bakið á bókmenntunum, þá hlýtur
það að vera þar. Það á við um bókmenntirn-
ar eins og önnur svið þjóðlífsins, að þar
ríður á öllu, að höfundarnir séu ungir og
ferskir, ef ekki að árum, þá a. m. k. í anda,
og slíka menn á hiklaust að styðja til rit-
starfa, áður en það er orðið um seinan og
þeir hafa orðið fórnarlömb stöðnunar og
brauðstrits.
í þessu sambandi er rétt að minna á gagn-
lega tillögu, sem samþykkt var á rithöfunda-
þinginu og beinist að því, að ungir rithöf-
undar geti sótt um námsstyrki úr námslána-
kerfi ríkisins á sama hátt og skólafólk. Sú
tillaga var reyndar komin til af raunhæfu
dæmi, þar sem ungur höfundur bókar, sem
gaf góðar vonir, sótti um námslán til Lána-
sjóðs ísl. námsmanna, en var synjað á þeirri
forsendu, að sjóðsstjórnin gæti ekki veitt
styrki til annarra en þeirra, sem legðu stund
á beint skólanám. Rithöfundar þurfa ómót-
mælanlega að læra til verka sinna á sama
hátt og aðrar starfsstéttir, en nám þeirra
hlýtur alltaf að vera frjálst og meira eða
minna óbundið af hefðbundnum mennta-
stofnunum, a. m. k. á meðan ekki eru settir
upp sérstakir rithöfundaskólar, svo að flest-
ir ættu að geta verið sammála um, að hér
sé skynsamleg tillaga á ferðinni, sem von-
andi fái hraðan framgang.
Svipað er og að segja um hugmyndirnar
um Bókmenntasjóð Ara og Snorra, en þó
að deila megi bæði um nafn hans og rétt-
mæti ýmissa þeirra tekjulinda, sem rithöf-
undar vilja láta til hans renna, þá er þar
tvímælalaust um að ræða hugmynd, sem
kemur til móts við þarfir bókmenntanna
eins og þær eru nú. Á hinn bóginn er mikil-
vægt, að fjárveitingar úr slíkum sjóði verði
hvorki gerðar af hálfu væntanlegra stjórn-
enda hans né meðal almennings að neins
konar verðlaunaveitingu fyrir þegar unnin
verk. Fjárstyrki úr slíkum sjóði ætti að
auglýsa lausa til umsóknar, og um þá ættu
þeir einir að geta sótt, sem hafa verk í smíð-
um, en skortir aðstöðu til að skapa sér næði
til að vinna að þeim, og yrði framkvæmd
þessara styrkveitinga þá með svipuðum
hætti og nú er um styrki Vísindasjóðs til
vísinda- og fræðimanna. Með slíkum hætti
gæti þessi sjóður orðið bókmenntunum að
verulegu gagni og skapað ungum höfundum
aðstöðu, sem þeir hafa nú fæstir, til að helga
sig óskiptir verkum sínum og sköpun þeirra.
Hins vegar verður að leggja á það áherzlu,
að í sambandi við veitingu styrkja úr slík-
um sjóði verður jafnhliða að gera kröfur
til þeirra, sem fjárins njóta, þannig að þeir
nýti það raunverulega til að efla eigin skáld-
þroska og skrifi síðan betri bækur en ella.
Það sem á skortir fyrst og fremst í bók-
menntum okkar eru fullburða verk, unnin
af höfundum, sem raunverulega kunna til
verka og hafa haft aðstöðu til að sinna list
sinni ótruflaðir. Þegar ungir og lifandi
menn með hæfileika koma fram, þá er það
skylda þjóðfélagsins að styðja við þá á
meðan þeir eru að skapa sér slíka aðstöðu
og verða sér úti um nauðsynlegan þroska,
og sé slíkur stuðningur veittur í tæka tíð,
þá hlýtur að koma að því fyrr en síðar, að
afraksturinn skili sér í því, að skrifaðar
verði betri bækur. 4
19