Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 42

rænn áhugi og starfsgleði leikaranna sögðu
líka til sín.
Því verður samt ekki neitað, að hrörn-
unareinkenni tóku að gera vart við sig
fyrsta áratuginn, en þau urðu æ greinilegri
eftir því sem frá leið, og má segja að síð-
ustu fimm ár hafi hrörnun stofnunarinnar
verið augljós öllum sem nenntu að hugsa
um andlegt heilsufar hennar í fullri alvöru.
Fráleitt verða allir á eitt sáttir um, hvað
valdi þessari ömurlegu öfugþróun. Sumir
munu sennilega kenna um vaxandi fjárhags-
erfiðleikum, samkeppni við sjónvarpið eða
einhverju þvíumlíku, en hver heilskyggn
maður hlýtur að sjá, að hrörnun Þjóðleik
hússins getur ekki átt sér slíkar skýringar,
m. a. vegna þess að þá ætti það sama að
vera uppá teningnum hjá Leikfélagi Reykja-
víkur, sem er þó fjarri sanni, og eins vegna
hins að fjárhagserfiðleikar og harðnandi
samkeppni ættu, ef allt væri með felldu, að
ögra stofnuninni til að leita nýrra leiða,
þjappa starfsliði hennar saman og vekja því
tvíefldan metnað. Engu af þessu er til að
dreifa. Þjóðleikhúsið hjakkar í sama fari
ár eftir ár og gengur með hverju nýju ári
verr að halda í horfinu. Starfsliðið er síður
en svo einhuga eða metnaðarfullt fyrir hönd
stofnunarinnar. í sem fæstum orðum sagt
virðist köld hönd dauðans vera að leggjast
yfir alla starfsemi Þjóðleikhússins.
Ég fæ ekki betur séð en þessi hryggilega
þróun eigi sér ofureinfaldar og eðlilegar
orsakir. Frá upphafi hefur Þjóðleikhúsið
lotið stjórn manna, sem hvorki hafa til að
bera listrænt skynbragð né neina þá eigin-
-leika aðra sem geri þá hæfa til að veita
forstöðu jafnviðkvæmu og vandmeðförnu
fyrirtæki og leikhús er. Og jafnvel þó ein-
hverjir þessara manna kynnu í öndverðu að
hafa haft einhverja hæfileika í þessa átt,
væri borin von að þeir hefðu enzt þeim til
20 ára frjósamra starfa í þágu leikhússins.
En slík hefur ógæfa íslenzkrar leikmenntar
orðið á æskuskeiði lýðveldisins, að forráða-
menn Þjóðleikhússins hafa aldrei reynzt
‘hafa neitt það til brunns að bera, sem gerði
þá starfi sínu vaxna, þó þeir hafi hinsvegar
getað skákað í því skálkaskjóli, að við stofn-
unina störfuðu margir hæfileikamenn, sem
fórnuðu henni kröftum sínum, meðan þeir
entust, og héldu henni raunverulega á floti.
Þessi staðreynd dregur vitaskuld langan
slóða á eftir sér. Seta fjögurra fulltrúa
stjórnmálaflokkanna í þjóðleikhúsráði hef-
ur ekki verið annað en einskis nýtt tildur —
pjattbitlingar í þjóðfélagi sem er tröllriðið
af snobbi. Þetta hefur í reynd lagt öll völd
stofnunarinnar í hendur þjóðleikhússtjóra,
sem er jafngersneyddur listrænu skynbragði
og honum er ósýnt um að feta öngstigi sann-
leikans á opinberum vettvangi.
Þetta tvennt, þjóðleikhúsráð að mestu
skipað óvirkum puntudúkkum og þjóðleik-
hússtjóri óhæfur til að veita stofnuninni
listræna forustu, hefur að sjálfsögðu smám-
saman leitt til uppgjafar og stöðnunar með-
al leikara og annarra listamanna leikhúss-
ins. Þeir fá einfaldlega ekki haldið lífi í
þeim eldi, sem látlaust og markvisst er reynt
að kæfa með andleysi, fáfræði, gerræði og
tildri. Leikhús er framar öðru félagsleg
stofnun, sem eflist og blómgast að sama
skapi sem hún veitir starfsliði sínu hlutdeild
Tillögur til nýrra þjóðleikhúslaga
1. gr.
Þjóðleikhúsið skal rekið í samræmi við ákvæði þessara laga.
2. gr.
i Þjóðleikhúsinu skal iðka leiklist og þær listgreinar aðrar, sem tengdar eru leiksviði.
Starfsemi þessa skal leikhúsið rækja svo, að hún verði sem öflugust stoð islenzkri
menningu. Höfuðhlutverk leikhússins skal vera:
1. að flytja íslenzka og erlenda sjónleiki og ennfremur söngleiki og leikdansa eftir
því sem við verður komið;
2. að vera til fyrirmyndar um meðferð íslenzkrar tungu.
3. gr.
Menntamálaráðherra ræður þjóðleikhússtjóra og framkvæmdastjóra. Þjóðleikhússtjóri
skal ráðinn til fjögurra ára í senn, en í engu tilviki má sami maður gegna embættinu
lengur en átta ár samfleytt. Þjóðleikhússtjóri hefur á hendi yfirstjórn hins listræna starfs
leikhússins, velur leikrit og gerir áætlanir um sýningar hvers leikárs, ræður leikstjóra
og hefur hönd í bagga með ráðningu leikara í samráði við framkvæmdastjóra og þjóð-
leikhúsráð. Hann kemur fram fyrir hönd leikhússins út á við og við hátíðleg tækifæri.
Framkvæmdastjóri skal ráðinn til fjögurra ára í senn, og er heimilt að endurnýja ráðn-
ingarsamning hans. Hann hefur á hendi alla fjármálastjórn leikhússins, gerir fjárhags-
áætlanir og ráðningarsamninga við leikara og leikstjóra að tillögu leikhússtjóra. Verði
ágreiningur milli þjóðleikhússtjóra og framkvæmdastjóra, skal hann útkljáður af þjóð-
leikhúsráði. Menntamálaráðherra skipar fimm menn í þjóðleikhúsráð, einn að eigin vali,
en fjóra samkvæmt tillögum Bandalags íslenzkra listamanna, Félags íslenzkra leikara, Fé-
lags íslenzkra tónlistarmanna og Rithöfundasambands íslands. Þeir eru skipaðir til fjög-
urra ára og skulu víkja úr ráðinu að þeim tíma liðnum, en nýir menn taka við. Ráðherra
skipar einn þeirra formann ráðsins. Þjóðleikhúsráð kemur saman vikulega og hefur náið
eftirlit með allri starfsemi leikhússins. Greidd skal hæfileg þóknun fyrir störf í þjóðleik-
húsráði.
4. gr.
Laun fastráðinna starfsmanna skulu ákveðin í launalögum. Þeir starfsmenn Þjóð-
leikhússins, sem ráðnir eru til minnst eins árs eða með þriggja mánaða uppsagnarfresti,
skulu greiða iðgjöld til lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins og njóta þar sömu réttinda og
aðrir starfsmenn ríkisins.
5. gr.
Leikár telst frá 1. september til 31. ágúst. Ráðningu starfsmanna Þjóðleikhússins skal
miða við leikár.
6. gr.
Framkvæmdastjóri skal í lok ágústmánaðar ár hvert afhenda menntamálaráðherra
til athugunar og samþykktar frumvarp að fjárhagsáætlun fyrir næsta leikár.
í lok hvers leikárs skal framkvæmdastjóri afhenda menntamálaráðherra og fjármála-
ráðherra skýrslu og reikning um rekstur Þjóðleikhússins á liðnu starfsári.
7. gr.
Þegar leikhúsið er ekki notað til leiksýninga, má nota það til hljómleikahalds, dans-
sýninga, bókmenntakynninga og annarrar menningarstarfsemi.
8. gr.
Verði tekjuafgangur af rekstri Þjóðleikhússins, skal hann lagður í rekstrarsjóð þess.
Verði rekstrarhalli, skal hann greiddur úr rekstrarsjóði Þjóðleikhússins. Með rekstrar-
kostnaði leikhússins telst allur kostnaður við þjóðleikhúsbygginguna.
Ríkissjóður ber ábyrgð á skuldbindingum Þjóðleikhússins, og þjóðleikhúsbyggingin
stendur ekki til tryggingar skuldbindingum þess.
9. gr.
Menntamálaráðherra setur reglugerð um framkvæmd þessara laga.
í öllu sem lýtur að rekstri hennar, verkefna-
vali, mótun listrænna markmiða, leit nýrra
leiða og ferskra tjáningarhátta. Sé slík
stofnun beitt ofríki eða gerræði eins manns,
og sé slíkur maður í ofanálag sneyddur list-
rænum hæfileikum, leiðir af sjálfu sér, að
hún lamast og hrörnar, jafnvel þó einstakir
starfsmenn reyni að klóra í bakkann. Af-
leiðingin verður þegar frá líður sinnuleysi
og uppgjöf, sem m. a. birtast í vélrænum
vinnubrögðum, „skyldurækni“, hugarfari
launþega sem hvorki finna til ábyrgðar né
metnaðar gagnvart stofnuninni sem sér þeim
fyrir lífsframfæri. Ég er meira en lítið
glámskyggn, ef þetta hefur ekki verið að
gerast í Þjóðleikhúsinu á undanförnum ár-
um.
Það er á almannavitorði, enda mörg nær-
tæk dæmi því til staðfestingar, að þjóðleik-
hússtjóri rekur stofnun sína einsog einka-
fyrirtæki og fer sínu fram hvað sem hver
segir. Frægasta dæmið í vetur var „Brúð-
kaup Fígarós", sem óþarft er að fjölyrða
um, en jafnvel sú fáheyrða smekkleysa fékk
ekki raskað 20 ára dásvefni þjóðleikhúsráðs,
og hefur enginn einn atburður með áþreif-
anlegri hætti staðfest, hvílíkar mannleysur
sitja í því fína ráði.
42