Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 56

höfn. Og þó hér séu einungis
nefndir þéttbýlisstaðirnir sjálfir,
er jafnljóst að þeir eru og verða
meginstoð blómlegs búskapar í
nálægum sveitum. Veitusvæði
Laxárvirkjunar er þannig álitleg-
asta þéttbýlissvæði landsins utan
Reykjavíkursvæðisins. En lífs-
spursmál þessa svæðis er nægileg
raforka, og hér sem annars stað-
ar er það höfuðatriði að hún fáist
sem ódýrust og tryggust. Nú þeg-
ar er orkuskortur á svæðinu, en
ónóg og dýr orka mundi í fram-
tíðinni verða sá fjötur á þróun
þessa landshluta, að þar yrði
stöðnun og afturför, og stefna
þar að brottflutningi fólks og
auðn í stað fólksfjölgunar og
blómlegs atvinnulífs, og orku
skorti um austanvert Norðurland.
Allt frá því lokið var núverandi
Laxárvii’kjun hefur stjórn fyrir-
tækisins í samráði við stjórnar-
völd landsins unnið sleitulaust að
rannsóknum á því, hversu þess-
ari þörf yrði fullnægt á sem hag-
kvæmastan hátt. Ég vil skjóta því
hér inn, ef einhverjir, sem m;g
jafnvel grunar, vildu gera þetta
að flokkspólitísku máli, að í
stjórn Laxárvirkjunar eru menn
úr öllum stjórnmálaflokkum og
með harla ólík sjónarmið á mörg-
um málum, en um þetta atriði
hefur aldrei verið ágreiningur,
heldur hin nánasta samvinna og
samkomulag.
Til undirbúningsrannsókna hafa
ráðizt færustu sérfræðingar lands-
ins, og hafa þeir haft samráð við
bæði erlenda og innlenda menn
og stofnanir um einstök atriði
þar sem heppilegast þótti. Eftir
að hafa kannað alla þá mögu-
leika, sem til greina gátu komið
á orkuveitusvæði Laxár, varð það
ljóst að hin fyrirhugaða og um-
deilda Gljúfurversvirkjun var
lang hagstæðasta framkvæmdin,
sem fullnægði þeirn meginskilyrð-
um að skila tiltölulega ódýrri
orku og vera örugg í rekstri. En
því verður ekki neitað að núver-
andi Laxárvirkjun hefur átt við
mikinn vanda að stríða vegna
rennslistruflana í Laxá í Laxár-
dal af völdum grunnstinguls og
kraps. Er ekki ofmælt að hver
dagur, sem rennsli truflast, og
það hefur gerzt nær á hverjum
vetri, veldur margra milljóna
króna tjóni beint og óbeint í tapi
vinnulauna og rýrnun fram-
leiðslu á orkuveitusvæðinu, og
fer það vitanlega vaxandi eftir
því sem iðnaður eykst. Er þá
sleppt öllum þeim óþægindum,
sem orkuþurrðin veldur he;mil-
um og einstaklingum. En fram-
kvæmd Gljúfurversvirkjunar er
öruggasta og e. t. v. eina örugga
ráðið til að koma í veg fyrir slík
óhöpp.
Þá vil ég stuttlega lýsa hinum
fyrirhuguðu framkvæmdum. Ráð-
gert er að reisa stíflu efst í Lax-
árgljúfri þar sem elzta inntaks-
stífla Laxárvirkjunar er nú.
Verður hún jarðstífla, 57 m há.
En slíkar stíflur eru nú af verk-
fræðingum taldar traustastar.
Með stíflu þessari fæst 84 m fall-
hæð til virkjunar. Ofan við hana
myndast um 15 km langt lón í
Laxárdal, sem verður vatnsmiðl-
un. Aðfærslugöng stöðvarhúss
og húsið sjálft verða neðanjarð-
ar, sprengd í bergið austan gljúf-
ursins. Þá er ætlunin að síðustu
að veita meðalrennsli Suðurár
16 m3/sek. til Laxár til aflsaukn-
ingar. Að því loknu og með full-
nýttum vélakosti mun virkjunin
gefa 54 MW. Ekki er ætlunin að
þetta verði framkvæmt í e:nu
lagi, heldur í áföngum, sem hér
segir:
1. áfangi, gerðir vatnsvegir og
stöðvarhús.
2. áfangi, gerður fyrri hluti
stíflu og verði honum lokið
1978.
3. áfang:, stíflan fullgerð 1984.
4. áfangi, lokið að setja allar
aflvélar 1988.
5. áfangi, Suðurárveita gerð
1990.
Eins og vænta mátti, hafa fram
komið ýmsar athugasemdir og
mótmæli gegn þessum fram-
kvæmdum. Hefur jafnvel verið
látið í það skína, að mjög væri
hrapað að þessum áætlunum og
hér lægju ekki fyrir aðrar rann-
sóknir en skrifstofumanna og
reikningar verkfræðinga. Sann-
leikur þess máls er sá, að um
árabil hefur verið unnið að rann-
sóknum á staðnum, og síðan 1964
hefur nefnd sérfróðra manna
unnið að rannsóknum þess, hverj-
ar breytingar og hugsanleg spjöll
leiddi af framkvæmdum þessum.
Hefur í því skyni verið kannað:
jarðfræði svæðisins, vatnsrennsli,
ísmyndanir og annað það, sem til
greina getur komið. Hefur ekk-
ert enn komið fram í andmælum,
sem athygli hafði ekki áður
beinzt að, bæði af verkfræðing-
um og rannsóknarnefndinni, og
þótt ekki sé fullgengið frá öllum
rannsóknum, hefur ekkert komið
fram sem bendi til þess að rétt-
lætanlegt sé að hætt verði við
fyrirhugaðar framkvæmdir.
Annars er það enn ríkt í fari
vor íslendinga að vantreysta út-
reikningum og vísindalegum
rannsóknum. Er það vafalaust
afleiðing þess hve stutt er síðan
vér höfðum nokkuð við að styðj-
ast annað en brjóstvitið eitt, og
framkvæmdir, sem unnar voru,
voru gerðar án verulegs undir-
búnings og áætlana með litlum
og lélegum tækjum. Ég ætla ekki
að halda uppi sérstakri vörn fyrir
verkfræðinga vora. Það geta þeir
sjálfir. En hitt er kunnugt að ís-
lenzkir verkfræðingar standa er-
lendum stéttarbræðrum sínum
fyllilega á sporði, enda eftirsótt-
ir til starfa víða um lönd. Og
hvar væri komið framförum í
heiminum, ef ekki hefði notið
vísindalegra rannsókna og út-
reikninga og framkvæmdir verið
stöðvaðar á þeim fullyrðingum
manna er lítt þekktu til að
skakkt væri reiknað og verkið ó-
framkvæmanlegt? Skyldu menn
vera búnir að lenda á tunglinu
ef undirbúningsrannsóknir hefðu
verið stöðvaðar af því að nokkrar
þúsundir manna hefðu haldið því
fram að reikningarnir væru
skakkir og áætlanirnar út í blá-
inn gerðar? Og þótt Gljúfurvers-
virkjun sé smávaxin, byggjast
allar áætlanir hennar á þekkingu
og kunnáttu á þeim atriðum, er
framkvæmdina snerta, en ekki
tilgátum eða happa- og glappa-
stefnu.
Ég skal nú stuttlega ræða
helztu atriðin, sem mótmælt hef-
ur verið.
1. Suðurárveitan. Ætlunin er að
veita meðalrennsli Suðurár 16 m3
/sek. í Kráká, og alls ekki meira
vatnsmagni, þar eð öll Suðurár-
flóð yrðu látin fara framhjá
stíflunni í farveg hennar sjálfrar.
Því hefur verið haldið fram að
með þessu verði Kráká hleypt í
Mývatn og það ónýtt af aurburði
hennar. Aldrei hefur komið til
tals að Kráká eða Suðurá yrði
veitt í Mývatn. Það mundi standa
ósnortið af þessum framkvæmd-
um eins og það er nú. Hinsvegar
verður farvegur Krákár, ef hann
verður notaður, lagaður svo til,
að þá verður girt fyrir rennsli
hennar í Grænavatn og Mývatn,
þar sem hún oft fellur nú í vetr-
arflóðum og mun gera í enn rík-
ara mæli í framtíðinni, ef ekkert
verður að henni gert. Suðurár-
veita og lögun á farvegi Krákár
munu þannig verða til verndar
Mývatni og engjalöndum sunnan
vatnsins, en ekki eyðileggingar.
Ef önnur leið jafngóð Krakár-
leiðinni skyldi finnast, verður
hún farin.
Verulegur hluti af sandburði
Krákár stafar af foksandi, enda
liggja afréttarlönd á vatnasvæði
hennar mjög undir skemmdum
af uppblæstri. Með sandgræðslu
þar mun unnt að draga mjög úr
sandhættunni. En aukið vatns-
magn árinnar, sprenging á hraun-
höftum í farvegi hennar veldur
því að farvegurinn dýpkar og
hún skilar aurburðinum fram í
Laxá og Laxárlón, en leitar ekki
á lönd Mývetninga. Talið er að
Laxárlón geti tekið á móti aur-
burði Krákár um þúsundir ára.
2. Laxárdalur. Ekki fer hjá því,
að þar verði um stórbreytingar
að ræða, þar sem 15 km langt
lón myndast í dalnum. Alls mun
það snerta 8 jarðir. Á tveimur
þeirra mun vafasamt að byggð
haldist í framtíðinni þótt ekkert
verði þar að gert. Á tveimur
jörðum munu mannvirkin spill-
ast svo að þær verði ekki byggi-
legar, en með nýræktun lands
mun byggð geta haldizt á hinum
ef óskað er, því að þar verða
mannvirki ósnortin, en ræktan-
legt land fyrir hendi í stað þess,
sem hverfur undir vatn. Það er
því ekki um neina stórfellda
byggðarauðn að ræða, þótt vitan-
lega verði aldrei sársaukalaust ef
byggð ból eyðast. En þeir Lax-
dælingar hafa sýnt fullan skiln-
ing á þessum málum.
Talað er um að fegurð dalsins
verði spillt með þessum aðgerð-
um. Slíkt er smekksatriði. Spegil-
tær vötn hafa löngum þótt prýði
hverrar sveitar. Og heyrt hef ég
menn telja að dalurinn myndi
fríkka en ekki ljókka við þá
breytingu; um það skal ég ekki
dæma. Hitt er víst að í hinu
fyrirhugaða lóni ofanverðu munu
þegar verða nokkrir hólmar og
með tímanum munu koma fram
óshólmar og starengjar við innri
hluta vatnsins. Og silungsveiði
mundi haldast þar og jafnvel
aukast með skynsamlegum að-
gerðum.
3. Rennsli Laxár. Þá hafa menn
óttazt, að rennsli Laxár neðan
virkjunar breyttist svo, að bæði
yrði að stórkostleg landspjöll og
veiðispjöll. Vatnsaukning Laxár
vegna Suðurárveitu hefur í för
með sér vatnsyfirborðshækkun,
sem nema mun 6—23 cm frá
meðalvatnsborði, minnst hjá
Laxamýri, þar sem hún er nær
engin, og er þó hægt að draga
nokkuð úr því. Er auðsætt að
slíkt getur ekki valdið tjóni þar
sem það er miklu minna en
venjuleg vatnsborðshækkun í
flóðum árinnar. En við stíflu-
gerðina verður unnt að hemja
svo vorflóð í Laxá, að þeirra gæti
sáralítið. Þá er og girt fyrir þær
vatnsþurrðir, sem sífellt verða á
vetrum. M. ö. o. rennsli árinnar
verður jafnara en nú er, og er
það alkunna að slíkt bætir veiði-
skilyrði en spillir þeim ekki.
Straumhraði eykst nokkuð, en
fjarri því að ná því hámarki, sem
valdið getur truflunum á hrygn-
ingarsvæðinu, enda þótt svo megi
fara að þau flytjist sumsstaðar
til. Slýmyndun mun áreiðanlega
minnka. Aurburður í ánni hverf-
ur. Lónið hefur í för með sér að
áin kólnar seinna á haustin en nú
og verður árvatnið því hlýrra en
nú er á vetrum og fram eftir vori.
56