Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 32

Hver sá, er ritar að marki um myndlist á
þessu landi, verður þess fljótt vís, að hann
hlýtur ósjaldan og óhjákvæmilega að drepa
niður á svið, sem enginn annar hefur gert
ítarleg skil áður. Því að þótt ýmislegt hafi
verið ritað um myndlist og sumt gott, þá
skortir fjölbreytnina, og oft hefur verið
rétt strokið við kjarna hlutanna. Myndlist-
armenn hafa verið tregir til að skrifa á mál-
efnalegum grundvelli, nema sérstakt tilefni
kæmi til, og fáir hvöttu þá til þess, og því
er það trú manna og almenningsálit, að mál-
arar geti ekki og eigi ekki að skrifa hver
um annan — og þó er það svo, að margar
af greinarbeztu heimildum veraldarsögunn-
ar um líf og störf málara eru komnar úr
þeirra eigin pennum, og margur heims-
þekktur nútímalistamaðurinn hefur verið
starfandi gagnrýnandi einhverntíma á ferli
sínum. Listfræðinga eigum við of fáa, og
þeir sem fyrir eru munu við annað bundnir
en skrif um nútímalist. Þetta gerir öll skrif
um þessa hluti erfiðari viðfangs, því að
heimildir og fyrri skrif liggja eðlilega ekki
á lausu. Þannig rek ég mig strax á það við
samning greinar þessarar, að íslenzkri nú-
tímalist og þróun hennar frá stríðsLokum hafa
enn ekki verið gerð nein almenn fræðileg
skil, og því fátt við að styðjast nema sýning-
arskrár, dagblöð og tímarit, og það væri til
of mikils ætlazt að fara yfir blöð og tímarit í
25 ár til að viða að sér efni í samþjappaðan
pistil um þessi atriði. Ég vel því þann kost-
inn að lýsa einstaklingsbundnum viðhorfum
mínum til þessarar þróunar, svo sem þekk-
ing mín og dómgreind hrökkva til, og þá
síður sem gagnrýnandi en starfandi málari,
er hrærzt hefur í þessum hlutum og verið
áhorfandi að þeim. Mér er fyrirfram ljóst, að
finnast muni hnökrar á ritsmíð minni og
hún kunni að vekja deilur, en það tek ég
fyllilega með í reikninginn hverju sinni,
sem ég skrifa um myndlist og myndmennt
almennt.
Ekki er unnt að hverfa aftur í tímann til
stríðsloka án þess að athuga lítillega áhrif
styrjaldarinnar á þá þróun, sem einkenndi
fyrstu eftirstríðsárin. Þegar Evrópa lokaðist,
varð Ameríka eðlilega athvarf þeirra mynd-
listarmanna, sem hugðu á æðra nám á þess-
um sviðum, og þar voru margir ágætir inn-
lendir og landflótta kennarar. Umrót stríðs-
áranna hlaut að hafa víðtæk áhrif á alla
íslenzka listmenningu, því að þótt stríðið
lokaði flestum samgönguleiðum við um-
heiminn, þá komu í staðinn daglegar fréttir
vítt og breitt frá heimsbyggðinni og þeim
darradansi, sem þá var víða háður. Hugs-
unarháttur einstaklingsins hlaut að taka
gagngerum breytingum á þessum svipmiklu
tímum. Fyrirstríðsárin höfðu einkennzt af
hægri þenslu, fágun og ró í listsköpun hinna
eldri og ráðsettari listamanna, sem túlkuðu
landslagið og blæbrigði ljóss, lita og endur-
skins, hin beinu áhrif náttúrunnar á skyld-
an hátt og impressjónistarnir og voru þar
ágætlega íhaldssamir. — Hin hráa, grófa
og umbúðalausa tjáning og óhlutlæg list
voru nánast fjarstæður á þessum tímum, og
íslenzkum myndlistarmönnum fyrirstríðsár-
anna hafði allflestum merkilega vel tekizt
að sneiða hjá flestum listhræringum og
framúrstefnum í Evrópu þessara ára og voru
undarlega ósnortnir af þeirri gullnámu
nýrra gilda, sem hverjum og einum stóð
opin að leita fanga í og taka persónulega
afstöðu til. Þó voru nokkrir hinna yngri,
sem búsettir voru ytra, farnir að sýna hin-
um nýju viðhorfum lifandi áhuga, svo sem
málararnir Svavar Guðnason og Þorvaldur
Skúlason og myndhöggvarinn Sigurjón Ól-
afsson, sem verður að telja hina eiginlegu
frumherja óhlutlægrar listar á íslandi, en
þessir menn hlutu eðlilega takmarkaðan
meðbyr hinna eldri er heim kom.
Hér skal aðeins lítillega farið út í að
kryfja þessi mál og leita ástæðnanna fyrir
því, hve seinteknir íslenzkir málarar voru
fyrir nýjum viðhorfum á þeim árum, þótt
annað mál sé, að þeir skiluðu hlutverki sínu
með nokkrum sóma innan þess báss, sem
þeir höfðu afmarkað sér, og sumir með á-
gætum. í stórum dráttum má segja, að mál-
arar millistríðsáranna hafi verið að mestu
hlutlausir áhorfendur að baráttu og leit er-
lendra listamanna eftir nýjum gildum, á
sama hátt og við horfðum hlutlausir á hild-
arleik heimsveldanna á stríðsárunum síðari.
Og víst er, að sú barátta hefur kostað mikl-
ar fórnir og ekki haft minni áhrif á líf
mannsins og umhverfi en styrjaldir aldar-
innar, nema síður sé. Það var á stríðsárun-
um, sem hinir grófu og stóru fletir fóru að
birtast listunnendum í verkum málara eins
og Gunnlaugs Schevings, Þorvalds Skúla-
sonar, Snorra Arinbjarnar, Jóns Engilberts,
Nínu Tryggvadóttur o. fl. Látum viðbrögð
almennings og flestra fagurkera liggja á
milli hluta í þessu tilviki, þau eru hvort eð
er lík á öllum tímum, en þetta er bakgrunn-
ur og upphaf þeirrar þróunar, sem hér verð-
ur fjallað um.
Styrjöldinni var varla lokið, fyrr en fram-
úrstefnulistamenn Evrópu hófu aftur af
fullum krafti baráttu sína í leit að nýjum
gildum, og margir höfðu raunar starfað á
laun á hersetnum löndum. Fyrst í stað var
Picasso fyrirstríðsáranna hin leiðandi og
næstum ofurmannlega fyrirmynd, sem á
flest skyggði. Fyrir þessa kynslóð málara
var Picasso súrrealisti, Picasso kúbisti, Pi-
casso persónugervingur allrar framúrstefnu-
listar aldarinnar og alveg til síðustu tíma
skiljanlegur, eða í öllu falli aðdáunarverð-
ur. En ekki leið á löngu áður en breiðari
yfirsýn, er þessir tímar höfðu fært þessari
kynslóð, olli því að margt þrengdi sér sterk-
lega fram, sem Picasso hafði skyggt á. Full-
yrða má að þróun íslenzkrar framúrstefnu-
listar í málverkinu síðasta aldarfjórðung
hafi hafizt af fullum krafti 18. ágúst 1945,
en þann dag opnaði Svavar Guðnason, þá
nýkominn heim frá Kaupmannahöfn, stóra
málverkasýningu í Listamannaskálanum við
Kirkjustræti, sem miklu róti olli meðal fag-
urkera borgarinnar, en vakti mikla aðdáun
og þökk hinna yngstu og næmustu meðal
íslenzkra myndlistarmanna. Líklega geta
ungir menn í dag ekki gert sér í hugarlund,
hvílík sprengja þessi sýning hefur verið í
myndlistarlífi höfuðborgarinnar. Árið eftir
opna svo Sigurjón Ólafsson og þáverandi
kona hans, Tove, höggmyndasýningu á sama
stað, en þau höfðu einnig komið heim árið
áður og setzt að í bragga í Laugarnesinu.
Þessi sýning vakti einnig mikla athygli. Það
mun hafa verið fyrir áhrif frá þessum sýn-
ingum, að Septembersýningunum var hleypt
af stokkunum, sem nokkurs konar hliðstæðu
hinna umdeildu „Höst“-sýninga í Kaup-
mannahöfn. Svavar hélt aftur til Danmerk-
ur 1946, en kom svo aftur ásamt félögum
sínum dönskum og setti upp minnisstæða
sýningu vorið 1948 í Listamannaskálanum.
Verk á þessari sýningu áttu málarar svo
sem Carl Henning Pedersen, Asger Jorn,
Ejler Bille, Egil Jacobsen, Else Alfelt, Henry
Heerup, Ricard Mortensen, Erik Tomme-
sen, Robert Jaeobsen o. fl. vandræðabörn
danskrar listar á þeim tíma, sem lifðu jafn-
vel á framfærslustyrkjum, en eru í dag
með stærstu nöfnum í danskri myndlist og
mörg heimskunn. Sýning þessi olli ekki
minna róti í hugum manna en sýning Svav-
ars þrem árum áður, þótt menn væru ýmsu
farnir að venjast, og var framsæknustu
myndlistarmönnunum mikill styrkur og
hvatning. Þessar sýningar ásamt September-
sýningunum verður að álíta þróttmesta
vaxtarbrodd lifandi listar á þeim árum, og
þær höfðu víðtæk áhrif til hugarfarsbreyt-
ingar hjá þeim, sem þá hófu listnám, þótt
ekki gætu þeir allir melt þetta strax.
Eftir stríðið lá mikill straumur íslenzkra
listnema utan til náms, og munu um skeið
hafa verið nær tveir tugir íslendinga við
listnám á Listaháskólanum í Kaupmanna-
höfn fyrir utan þá, sem héldu annað. Marg-
ir þessara listnema höfðu hafið listnám við
myndlistardeild Handíða- og myndlistar-
skólans, sem stofnuð hafði verið 1942, og
höfðu ekki átt þess kost fyrr að fara utan.
Fjöldi þessi hélzt nær óbreyttur fyrstu árin,
en fór svo minnkandi, og árið 1950 verða
snögg umskipti, því að þá hóf aðeins einn
íslendingur nám við Listaháskólann, sem
var greinarhöfundur, enda var Kaupmanna-
höfn í bili úr tízku og París hin mikla há-
borg, sem unga heillaði. íslenzkir listnemar
voru farnir að hugsa öðruvísi og hærra.
Segja má með vissu, að hvorki fyrr né síðar
hafi verið eins mikil gróska og menntunar-
hungur gagnvart frjálsri myndlist eins og
fyrsta áratuginn eftir stríð, en þó fóru
menn með misjafnlega alvarlegan ásetning
út í listnám líkt og gengur. Margur var ein-
faldlega að skoða sig um í heiminum undir
háleitu yfirskini. Undirbúningur og vegar-
nesti var líka misjafnt og vegna fyrri íhalds-
semi íslenzkra myndlistarmanna áttu margir
fyrstu árin bágt með að melta þá strauma,
32