Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 15

Ernir Snorrason:
Á seinustu árum hafa skilin milli hinna
ýmsu hugvísindagreina og t. d. bókmennta
gerzt æ óljósari. Til að mynda nálgast sum-
ar aðferðir þjóðfélagsfræðinnar mjög þjóð-
félagslegu skáldsöguna: lifandi samtöl við
þann hóp þjóðfélagsins, sem verið er að
rannsaka, skipa mikið rúm í félagslegum
ritum, sem teljast vísindaleg. Eins er al-
gengt, að þjóðfélags- og sálfræðingar lýsi
andrúmslofti ákveðinna staða og fólks til
að skýra, hvers vegna ákveðið val eða tök
á viðfangsefni hafi átt sér stað. En það, sem
kannski er erfiðara að átta sig á, er, að sá
mikli fróðleikur, sem nútímahugsvísindi
hafa unnið á þessari öld og á allra seinustu
árum, hefur beinlínis áhrif á listamenn og
viðfangsefni þeirra. Augljósasta dæmi þessa
er verk Freuds og súrrealisminn. Titill þess-
arar greinar, ef hann kæmi einhverjum á
óvart, á að gefa til kynna það sem hér fer
á eftir. Það er engum vafa undirorpið, að
áhrif hugvísinda á listir og eins áhrif ýmiss
konar listrænnar viðleitni á starf hugvís-
indamannsins, hafa sjaldan verið augljós
ari og á okkar dögum. En hvort unnt sé í
stuttu spjalli að gera einhverja grein fyrir
áhrifum íslenzkra hugvísinda á íslenzka list-
sköpun, er svo annar handleggur. Reynt er
hér frekar að lýsa nokkurs konar heildar-
áhrifum, sem ákveðnir hlutir eða fyrirbrigði
hafa á þann, sem þetta ritar. í stuttu máli
eru skrif sem þessi bókmenntaleg. En það,
sem er hreinbókmenntalegt eða öllu heldur
nokkurs konar óljósar lýsingar á ýmiss kon-
ar áhrifum, er uppistaðan í flestum íslenzk-
um hugvísindaskrifum. Hið bókmenntalega
eða goðsögulega er það sem ekki er vísinda-
legt; ekki hugsun sem raunverulega leitast
við að gæta einhvers samræmis, heldur óljós
draumur, sem tjáir sig í stórgerðum tákn-
um tilfinninga og alls konar skaphrifa. Til
dæmis er alls ekki víst að óreyndu, að unnt
sé að ræða um hugvísindi, eins og hér er
gert, almennt og yfirleitt. Og það sama á
við um listir. En þegar ritað er um íslenzkar
listir og skrif, verður ljós ákveðin vöntun
á upplýsingum (sem óbeint ætti að koma
fram í slíkum verknaði), svo augljós að
stórgert táknmál er afsakanlegt.
Þeir, sem um bókmenntir fjalla, hafa orð-
ið þess varir á seinustu árum, að skáldverk-
ið verður æ þjóðfélagslegra, fæst æ meir
við einhvern þekktan þjóðfélagslegan raun-
veruleika. Þetta er ekki alltaf augljóst á
ytra borði verksins, heldur liggur oft í því
sem ekki er túlkað berum orðum. Nú er
það svo, að íslenzk skáldsaga er einmitt
mjög fátæk að þjóðfélagshyggju og íslenzk-
ir höfundar yfirleitt á lágu stigi hugvísinda-
lega séð. Kannski er deyfðin sem yfir ís-
lenzkum skáldverkum ríkir til komin vegna
þeirrar fábreytilegu skynjunar sem íslend-
ingar hafa á þjóðfélagslegum veruleika.
(Hér mætti kannski undanskilja Svövu Jak-
obsdóttur og Guðberg Bergsson, sem bera
einmitt þessari nútímalegu hugvísindavið-
leitni vitni). Hinn fullkomni skortur á mál-
efnagrundvelli er þekkt stærð í íslenzku
þjóðlífi, og við samneytum þessum skorti
eins og hverju öðru skordýri, sem örlögin
hafa sent okkur. íslenzkt þjóðfélag er lokað
þjóðfélag þar sem upplýsingastreymi er
stöðvað á öllum stigum valdakerfisins. Ekki
alltaf meðvitað, heldur frekar af þursaskap
og sögulegum sljóleika og skilningsleysi á
gildi almennrar opinnar umræðu fyrir mót-
un framtíðarinnar. En þessi skortur á al-
mennri þjóðfélagslegri hugsun í íslenzku
þjóðfélagi endurspeglast í íslenzkum skáld-
ritum og listaverkum. Efni þessarar grein-
ar mætti eins vera: íslenzk meðvitund og
íslenzk sköpun. En með meðvitund væri
átt, grosso modo, við allan þann skynsemi
legan fróðleik og upplýsingar sem menn
sitja inni með. Slík skilgreining á meðvit-
und er í sjálfu sér loðin, en þjónar tilgangi
sínum í svipinn. Haft væri einnig í huga,
að hugvísindi eða vísindi sem hafa manninn
að viðfangsefni sem þjóðfélagsveru, sem
einstakling, sem sögulegan verknað (eða
praxís í marxískum skilningi, þ. e. allan
mannlegan verknað yfirleitt) o. s. frv., eru
tilraun til að koma á skynsamlegri sýn eða
kerfi um manninn frá sem flestum hliðum
tilveru hans. Vöntun á slíkri kerfisbundinni
viðleitni og sigur hinnar goðsögulegu eða
bókmenntalegu hugsunar er forsenda þeirra
listaverka sem hér hafa séð dagsins ljós
seinustu árin.
Einhver myndi kannski staðhæfa, að ís-
lenzkar aðstæður væru svo einfaldar í
sjálfum sér, að okkur skorti af náttúrlegum
ástæðum verkefni. Þetta væri áreiðanlega
misskilningur. Jafnvel hinar svokölluðu
frumstæðu þjóðir, sem fræðimenn misskildu
oft og héldu að lifðu í einhvers konar frum-
stæðum, einföldum heimi, lifa í mjög flókn-
um og merkilegum víxláhrifum í tiltölulega
takmörkuðu umhverfi. Ef íslenzkur veru-
leiki er einhæfur, er það vegna þess að við
höfum gert hann þannig úr garði. Og menn-
ingarsaga okkar sýnir ljóslega, svo að ekki
verður um villzt, að íslenzkur hugarheimur
hefur ekki alla tíð verið eins einfaldur og
á okkar dögum. Sennilega er óhætt að segja,
að íslenzk nútímahugvísindi, íslenzkir
menntamenn hafi gjörsamlega brugðizt
þeirri skyldu sinni að miðla upplýsingum
og skapa frjótt andrúmsloft íslenzkra hug-
vísinda og lista. í efnishyggju okkar leggj-
um við einnig rangt mat á menntunarstig
okkar. Skólastofnun verður ekki dæmd eftir
því magni bóka eða fjölda námsgreina, sem
þar eru kenndar, heldur af ávöxtum henn-
ar, þ. e. raunverulegri þátttöku mennta-
manna í daglegu lífi.
Ljótasta dæmið um íslenzk hugvísindi er
kannski sú normalíva eða reglukennda hugs-
un sem tröllríður íslenzkum fræðum. Við
það að færa alla málnotkun í stirðnaðan
ramma þeirrar málfræði sem lögskipuð er,
án tillits til einhverra þarfa hugsunar og
tjáningar, er það lögskipað hlutverk allra
hérlendra skóla að fjarlægja nemandann
sem mest málinu og svipta hann þar með
allri tjáningarviðleitni. Hér er miklu alvar-
legra mál á ferðinni en nokkurn þann mann
Jón llclgason prófcssor.
grunar, sem enn er undir yfirráðum þessa
heilaþvottar mörlandsins. Þær hugvísinda-
aðferðir, sem liggja til grundvallar allri ís-
lenzkri menntun, eru úr sér gengnar og allar
til þess fallnar, að hefta vitsmunalegan
þroska okkar. En það sem af þessu ástandi
leiðir í fljótu bragði er, að öll upplýsinga-
skipti okkar á milli eru alltof sein og að
allar ákvarðanir, sem teknar eru, eru tekn-
ar úr fjarlægð. Liggur við að rætt sé um
þjóðfélagsmál á íslandi í gegnum lögskip-
aðar nefndir. Albert Camus sagði, að þegar
menntamennirnir svikju, dæi þjóðfélagið.
Leynilegt pauf íslenzkra fræðimanna og sljó-
leiki er þeim ekki sjálfráður; því er það
út í bláinn að dæma. En mál er að linni.
Tunga okkar, þessi miðill upplýsinga og
tjáningar, er orðin að stirðnuðu formi sem
enginn verknaður ber uppi. En það er erfitt
að ákveða hvar hefjast skuli handa í þessu
huglæga kerfi. íslenzkur hugsunarháttur er
afleiðing af því, hvernig við meðhöndlum
tungu okkar, þ. e. tungan endurspeglar
hugsun okkar eða vöntun á hugsun, og eins
er hugsun okkar takmörkuð af þeirri tungu
sem okkur er innrætt. Hér er um að ræða
lokað kerfi, þar sem hvergi er upphaf né
endir, heldur vítahringur.
Það ey ljóst, að það eru annarleg vinnu-
brögð, sem hér eru höfð í frammi, að fjalla
um íslenzka hugsun sem eina heild. Allir
vita að við eigum einstaka gáfumenn og við-
urkennda hugvísindamenn. T. d. er Jón
Helgason viðurkenndur hugvísindamaður í
Danmörku. En hann hélt því fram í blaða-
15