Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 24

heimilum sínum er einmitt það, sem vantar
í útvarpið —• ekki þessar endalausu ytri
lýsingar.“
Slík tilmæli voru í hæsta máta tímabær
þá, en kæmu spænskt fyrir sjónir nú, af því
að síðastliðinn áratug hefur verið aflað mjög
mikils efnis af þessu tagi. Langmerkast er
framlag Stefáns Jónssonar og skemmst að
minnast endurminninga Steinþórs á Hala
í vetur leið, einhvers markverðasta og
skemmtilegasta efnis, sem útvarpið hefur
flutt á 40 ára ferli sínum.
Dagskrártíminn hefur sífellt verið að
lengjast og jafnframt kallað á meira og fjöl-
breyttara efni. Þegar ég leit á dögunum yfir
dagskrár nokkurra vikna 1945 duldist mér
ekki, að þær voru stórum fáskrúðugri en nú
tíðkast. Meginhluti viðbótarinnar er þó aug-
ljóslega uppfyllingarefni af ómerkara tagi,
dægurlögin fyrirferðarmest á tónasviðinu,
helgamas á orðsins vettvangi.
Það sem háir útvarpinu mest er að mín-
um dómi:
1. Pólitískt kjör og þráseta útvarpsráðs-
manna.
Meðan stjórnmálamenn eru einráðir um
kosningu í útvarpsráð, hljóta að veljast þar
til setu menn, sem annaðhvort líta sjálfir
á sig eða láta sér lynda að stjórnmálamenn-
irnir líti á þá sem pólitíska varðliða, nema
hvort tveggja komi til. Ég get ekki hugsað
mér óæskilegra viðhorf hjá mönnum, sem
stjórna eiga voldugri menningarstofnun í
þágu þjóðarinnar allrar. Þó er enn verra,
hve stjórnmálaflokkunum er gjarnt að kjósa
sömu mennina aftur og aftur. Það mætti
teljast mikið lán, ef maður valinn eftir póli-
tískri varðliðahæfni væri búinn röskleik,
hugkvæmni, stórhug, víðsýni, áræði og rögg-
semi, sem entust honum til farsælla starfa
í útvarpsráði í fjögur ár. Ég kem í fljótu
bragði ekki auga á dæmi um, að þjóðinni
hafi borið slíkt happ að höndum. En þótt
það kynni að finnast, eru líkurnar á átta
ára forða slíkra kosta svo agnarlitlar, að
stjórnmálamenn ættu að forðast eins og
heitan eld að endurkjósa menn í útvarps-
ráð. Dytti þeim samt sem áður þvílík fá-
sinna í hug, ættu útvarpsráðsmenn að sjá
sóma sinn í að neita endurkjöri.
2. Óeðlilega mikil fyrirferð útvarpsstarfs-
manna í dagskránni.
Á umræðufundi um útvarpsmál, sem ný-
lega var haldinn í Norræna húsinu að frum-
kvæði stúdenta, höfðu formælendur stofn-
unarinnar mjög á orði, að skortur á starfs-
liði stæði henni fyrir þrifum. Ég vefengi
það ekki, en undrast því meir, hve lengi
þessir fáu geta á sig blómum bætt. Við at-
hugun á dagskrám tveggja vikna í vor —
sinnar í hvorum mánuði — reyndust að með-
altali 10 útvarpsstarfs- eða ráðsmenn koma
fram í 14 dagskrárliðum í hvorri viku. Séu
þeir ámóta aðgangsharðir aðrar vikur árs-
ins, eru þeir rúmlega 700 sinnum á ferðinni
árlega. Ég tel ástæðulaust að amast við því,
þótt fastaliði útvarpsins bregði fyrir í dag-
skránni, hafi það eitthvað markvert fram
að færa; sama er, hvaðan gott kemur; stund-
um neyðist það efalaust til að hlaupa í
skrápana, þegar leysa þarf vanda í skynd-
ingu. En ég minnist orða, sem reyndur rit-
stjóri sagði eitt sinn: „Góður blaðamaður
lætur sem minnst bera á sjálfum sér í blað-
inu, en leggur sig allan fram um að fá aðra til
að miðla því góðu efni.“ Ætli slíkt viðhorf
gæti ekki einnig komið útvarpsmönnum að
haldi?
Sjálfsagt eru til skýringar á þessu ofríki
útvarpsmanna. Ein þeirra gæti verið fólgin
í orðum, sem háttsettur útvarpsmaður mælti
nýlega í áheyrn minni og margra annarra:
„Hvaða starfsmaður útvarpsins heldur þú
að geti lifað á launum sínum?“ Hér er sem
sagt um nokkra fjármuni að ræða: auka-
tekjur, sem telja verður í hundruðum þús-
unda, kannski milljónum króna. Séu „auka-
störfin“ þar á ofan unnin að meira eða
minna leyti í skyldustarfstímanum, er þetta
orðinn býsna kyndugur prósess: Vinnuveit-
andinn ræður sér starfslið og launar því svo
illa, að það neyðist til (með þegjandi sam-
þykki vinnuveitandans) að tvíselja honum
vinnutíma sinn til að geta lifað, hefur því
naumari tíma en ella til „að fá aðra til að
miðla“ útvarpinu góðu efni (ef til vill minni
áhuga líka) — og tekur sjálft að launum fé,
sem annars mætti verja til kaupa á að-
fengnu efni dagskránni til upplífgunar. Ég
er ekki viss um, að fleira starfsfólk, ráðið
upp á sömu býti, bætti mikið úr skák.
3. Útvarpinu er haldið í svelti fyrir amlóða-
hátt útvarpsráðs og útvarpsstjóra, þjóðinni
allri til menningarlegs tjóns.
Afnotagjald sjónvarps er nú 2600 krónur,
árgjald dagblaðs 1980 kr., útvarps 980 krón-
ur. Ósamræmi þessara talna hlýtur að vekja
athygli og undrun: útvarpið, sem langmesta
þjónustu veitir, kostar neytendur minnst,
eða jafnvirði einnar sígarettu á dag. Ég er
hárviss um, að útvarpsnotendum er engin
þægð í svona heimskulegri ráðsmennsku.
Afnotagjald útvarps ætti að hækka a. m. k.
í 1500 krónur þegar á næsta ári og árið eftir
í sömu fjárhæð og nemur árgjaldi dagblaðs.
Yrði viðbótin aðallega eða eingöngu notuð
til að bæta dagskrána, mættu allir vel við
una. Ég veit, að útvarpsráð, útvarpsstjóri
og gvöndar munu skjóta sér bak við póli-
tíkusana og segja: við ákveðum ekki afnota-
gjaldið, það gerir ríkisstjórnin. En jafnaum-
legt yfirklór er ekki á hlustandi. Það er
ábyrgðarlaus roluháttur af ráðamönnum
einnar fremstu menningarstofnunar þjóðar-
innar að láta skammsýnum stjórnmálamönn-
um haldast uppi að drepa í henni allan dug
með vitlausri fjármálastefnu. Ætli hjólin
færu ekki að snúast, ef útvarpsráð segði af
sér, útvarpsstjóri og starfslið allt færi í setu-
verkfall til að mótmæla því, hvernig búið
er að útvarpinu? Það væri að minnsta kosti
tilraunarinnar vert. En hún verður ekki
gerð, það er alveg víst. Þrátt fyrir allt er
stjórnmálamönnunum betur til þess trúandi
að bæta úr þörfum stofnunarinnar en und-
irmönnunum, sem falin hefur verið forsjá
hennar. Það hefur reynslan sýnt.
4. Skortur á frumkvæði útvarpsins að öflun
frambærilegs efnis.
Hver sem lítur yfir útvarpsdagskrá einn-
ar viku eða svo og reynir að gera sér grein
fyrir, hvernig útvarpsefnið sé undir komið,
kemst brátt að raun um, að dagskráin er
eins og skrína, sem hinir og þessir tína í
sína ögnina af hverju. Allir, sem ritstjórn
hafa annazt, vita að af aðsendu efni verður
aldrei gott rit. Sama gildir um útvarp. Ein-
staka góðan, jafnvel ágætan efnislið getur
borið á fjörur, og er sjálfsagt að taka því
með þökkum. En alkunna er, að hæfustu
mennirnir eru alla jafna hógværir og trana
sér ekki fram. Aftur á móti er ásókn ávallt
rnikil af framhleypnu fólki, sem hefur harla
litlu markverðu að miðla, en mikilli sjálf-
umgleði. Sé fyrirstaða lítil á „ritstjórninni"
og eigið frumkvæði af skornum skammti,
verður niðurstaðan eins og útvarpsdagskráin
sýnir: samtíningur af undirmálsefni með
örfáum góðum liðum inni í milli.
Ég hef þau missiri, sem ég hef verið í
forsvari fyrir Rithöfundasambandið, staðið
í töluverðu stappi við útvarpið um kjör höf-
unda og þykist vita, að ritstjóri Samvinn-
unnar hafi fyrst og fremst verið að fiska
eftir fregnum af þeim vígstöðvum, þegar
hann bað mig að skrifa um Ríkisútvarpið
og rithöfundana.
Reynsla íslenzkra rithöfunda af skiptum
við Ríkisútvarpið hefur jafnan verið hin
versta, og verður ekki annað með sanni sagt
en það hafi fylgt höfundarfjandsamlegri
stefnu. Ég nefni aðeins tvö meginatriði
máli mínu til stuðnings:
1. Hátt í tvo áratugi gekk útvarpið í verk
íslenzkra höfunda eins og það ætti þau og
skammtaði þeim hundsbætur í staðinn eftir
eigin geðþótta. Þegar það neyddist loks til
að semja um greiðslur fyrir flutningsrétt rit-
verka, voru þær svo lágar, að maður roðnar
upp í hársrætur við að líta á forsmánina.
Jafnan síðan hefur það staðið sem fastast
gegn sanngjarnri leiðréttingu á grundvell-
inum, en reynt að komast upp með að
greiða eftir dúk og disk nokkur prósent
ofan á það, sem ekkert var.
2. íslenzkir höfundar búa við löngu úrelt
höfundarréttarlög frá 1905. Til glöggvunar
á, hve þau eru fjarri því að fullnægja nú-
tímaþörfum, má geta þess, að sænsku höf-
undarréttarlögin frá 1960 hafa nú þegar
verið tekin til gagngerrar endurskoðunar.
Fyrir nærri áratug var íslenzka löggjafan-
um orðið ljóst, að höfundarréttarlögin yrði
að endurskoða. Menntamálaráðherra fól því
dr. Þórði Eyjólfssyni, þáv. hæstaréttardóm-
ara, að semja frumvarp að nýjum höfundar-
réttarlögum. Hann vann verkið af mestu
prýði, sem vænta mátti. Var frumvarp hans
lagt fyrir löggjafarþingið 1962—63 og var
mjög í líkingu við sambærileg lög í grann-
löndum okkar þá. Síðan hefur það legið
í salti. Ástæðan til þess er andstaða Ríkis-
útvarpsins, og undirrót hennar hin lítilmót-
legasta, sem hugsazt getur: með nýju lög-
gjöfinni hefði réttur höfunda og annarra
listamanna verið betur tryggður en fyrr, og
til þess að koma í veg fyrir það, brá þáver-
andi útvarpsstjóri fæti fyrir hana. Hins er
skylt að geta, að núverandi útvarpsstjóri
lýsti yfir nýlega, að lagafrumvarpið hefði
ekki verið borið undir sig, síðan hann tók
við stjórn útvarpsins, og virtist hneykslað-
ur á, að nokkur skyldi ætla útvarpinu svo
illt að standa gegn réttarbótum höfundum
til handa. Menntamálaráðherra ætti því ekki
að þurfa að óttast andspyrnu úr þeirri átt,
þótt hann yrði við margendurteknum kröf-
um listamanna um ný höfundarréttarlög.
í samningaumleitunum við Ríkisútvarpið
hafa rithöfundasamtökin jafnan haft tvö
meginsjónarmið í huga:
að fámennri þjóð, sem lifa vill fjölþættu
menningarlífi á nútímavísu, er höfuð-
nauðsyn að samhæfa sem auðið er alla
24