Samvinnan - 01.02.1971, Page 28

Ólafur Kvaran:
Listin sem
verzlunarvara
i.
VerðvæSing (kommersjalísering) listar-
innar einkennir einna mest stöðu hennar
í dag. Verðvæðinguna má skoða sem eitt
af skilyrðum stöðu, þar sem listin stend-
ur eftir sem þjóðfélagslegt fyrirbrigði.
Þrátt fyrir að þau verkefni, sem listin
hafði áður, hafi veiið leyst á annan hátt,
en listin i þess stað fengið önnur verkefni.
Það er vissulega íhugunarefni, hvað
þetta hefur haft í för með sér varðandi
stöðu listamannsins og möguleika okkar
til vals. í hinni sögulegu þróun má i stór-
um d.áttum skilja að eftirtalda þætti
verðvæðingarinnar.
1. Listamaðurinn hafnar i þjóðfélags-
legu tómarúmi. Hann starfar ekki lengur
fyrir ákveðið kerfi í þjóðfélaginu, sem
jafnframt framfleytir listamanninum.
2. Listamaðurinn byrjar að framleiða
fyrir almennan markað og er ekki lengur
einungis skapandi, heldur einnig seljandi
sinnar eigin framleiðslu.
3. Tilvera listamannsins er háð því, að
til sé markaður fyrir verk hans. Þar sem
listaverk eru orðnar vörur sem eru keypt-
ar og seldar, verður afleiðingin sú, að
hann verður að keppa við alla aðra lista-
menn um markaðinn.
4. Samband listamannsins og almenn-
ings er rofið. Listaverkasalar fá einokun
á þessum tengslum.
5. Praminn á markaðinum er metinn
í peningum, og framinn er tákn um gildi
listamannsins. Hann er einskis virði fyrr
en hann hefur öðlazt þennan frama. Aðr-
ar leiðir eru lokaðar. Það sem er fram-
undan er einungis samkeppnisvegurinn.
Allar aðrar götur eru blindgötur.
II.
Verðvæðinguna verður að skoða í nánu
samhengi við þá breyttu stöðu sem listin
fær í þjóðfélaginu. Listin og listamaður-
inn eru fyrirbrigði innan þjóðfélagsins,
en standa ekki utan þess, og eru þar af
leiðandi háð þeim aðstæðum sem rikja
hvert sinn. Listin hefur á flestum skeið-
um sögunnar haft að meira eða minna
leyti ákveðið verkefni að vinna. Hún hef-
ur staðið í þjónustu ákveðins kerfis inn-
an þjóðfélagsins, sem hefur haft ákveðið
markmið. Listin hefur þar af leiðandi
ekki þjónað þjóðfélaginu i heild, heldur
verið áróðurstæki hluta þess. Kirkjan,
lénsskipulagið og konungsvaldið eru slik
kerfi, sem listin hefur þjónað og komið
hugmyndum þeirra á framfæri. Þetta
þjónustuhlutverk markaði rammann fyrir
„Hvers vegna þarft þú að vera abstrakt eins og
allir aðrir?“ Teikning eftir Stan Ilunt, 1958. TIIE
NEW YORKER MAGAZINE.
frelsi listamannsins og varð ekki að-
þrengjandi meðan hugmyndir hans brutu
ekki í bága við kerfið. Þegar listamaður-
inn losnaði úr tengslum við þessi kerfi,
kom nýtt vandamál til sögunnar. Á
hverju átti listamaðurinn að lifa? Hann
skapaði ekki lengur listaverk fyrir fyrir-
fram ákveðið kerfi, sem sá fyrir honum,
heldur var tilvera hans háð því að einka-
aðilar hefðu áhuga á að kaupa verk hans.
Það er á þessu augnabliki, þegar verk
listamannsins hafa ekki lengur fyrir-
fram ákveðna þörf, að verðvæðing á sér
stað. Þetta má greinilega sjá á list 16. og
17. aldar, þegar bæði var hirðlist og list
sem höfðaði til borgaralegs markaðs.
Þessi breytta staða listarinnar, þ. e. a. s.
að hún verður til sölu á almennum mark-
aði, átti sér fyrst stað í Niðurlöndum á
16. öld. Forsendur breytingarinnar voru
meðal annars þær, að kalvinisminn for-
dæmdi kirkjulegar skreytingar og svipti
með þvi listamanninn starfsvettvangi.
Vöxtur borgarastéttarinnar skapaði
möguleika fyrir listamanninn tii að fram-
leiða fyrir opinn markað og gerði það að
verkum, að tilvera hans varð háð mati
borgarastéttarinnar.
í byrjun voru það listamennirnir sjálf-
ir sem höfðu bein tengsl við markaðinn
þar sem þeir störfuðu sem listaverkasalar.
St. Lucas-félögin, sem voru hagsmuna-
samtök listamannanna, leyfðu engum
öðrum en meðlimum félagsins að verzla
með listaverk, hvort sem um var að ræða
þeirra eigin verk eða annarra. Verð
myndar var ákveðið eftir efniskostnaði
og hve margir höfðu aðstoðað við gerð
hennar. Þegar listamaður hafði ákveðið
að stofna listaverkaverzlun, sem var
stærri í sniðum en sú sem hann rak á
vinnustofu sinni, gat hann leigt pláss á
markaðstorginu. Ef salan þar gaf af sér
góðan ágóða, gat hann smám saman sett
á stofn eigin verzlun.
Á síðari hluta 17. aldar færðist lista-
veikaverzlunin meir og meir í hendur
venjulegra verzlunarmanna. Bilið milli
almennings og listamanna varð stærra.
Listamaðurinn vann i enn ríkara mæli
fyrir ópersónulegan markað. Það tíðkaðist
þá þegar að listaverkasalar gerðu samn-
inga við þá listamenn, sem þeir höfðu
áhuga á, í lengri eða skemmri tima. Það
sem skipti máli var að vera fyrstur að
gera samning við hinn efnilega lista-
mann. Til að mynda er vitað um að hol-
lenzki málarinn Jean Porcellis hafði um
skeið samning við tunnusmið nokkurn
sem rak listaverkaverzlun. Porcellis
skyldi samkvæmt samningnum mála
myndir með sjávar-mótivum, en tunnu-
smiðurinn skyldi sjá honum fyrir litum
og vasapeningum á meðan. Siðan skyldi
tunnusmiðurinn selja myndina á mark-
aðinum, og þegar 200 gyllini höfðu verið
dregin frá útgjöldum hans, fékk Porcellis
ákveðinn hluta af ágóðanum. Samningur
sem þessi er bending um það vald, sem
listaverkasalarnir fengu, og er ein skýr-
ingin á þróun hollenzkrar listar. Lista-
maðurinn fékkst við að mála ákveðin
mótív sem listaverkasalinn vissi að var
markaður fyrir hjá borgarastéttinni.
Þetta er einnig mikilvæg orsök til þeirrar
fastheldni við ákveðið mótív, sem er svo
einkennandi fyrir hollenzka list 17. aldar.
Það sem hér hefur verið rifjað upp um
breytta stöðu hollenzkrar listar í þjóð-
félaginu er upphaf þróunar í þá átt, að
listaverkið lýtur meir og meir lögmálum
venjulegrar verzlunarvöru á almennum
markaði. Eins og áður er sagt, byrjar
verðvæðingin á því augnabliki þegar
listaverkið er ekki lengur gert fyrir
ákveðna þörf, heldur boðið til sölu á
ópersónulegum markaði. Þetta má nefna
fyrsta stig verðvæðingarinnar. Listin
hafnar i þjóðfélagslegu tómarúmi. Annað
stig mætti nefna þegar listaverkasalarnir
24