Samvinnan - 01.02.1971, Side 53

Sigurður A. Magnússon:
Bökmenntaverölaun Nöbels
70ára
stefnuhöfundur, oækur hans eru gott
dæmi um hefðbundna sagnagerð með
raunsæissniði, og hann er „lygn og breið-
ur“ eins og oft er sagt um rússneskar
skáldsögur, án þess þó að nokkur efist um
þá sannleiksástríðu sem ber verk hans
uppi. Það er reyndar eitt sérkenni Solz-
jenitsins, að lesandinn man varla til að
hafa kynnzt verkum annarra höfunda,
þar sem hann veltir jafn litið fyrir sér
listrænum sérkennum: verk hans eru
svo yfirþyrmandi sem mannlegar heim-
ildir, að manni finnst um stund flest
annað smátt, bæði aðrar bækur svo og
almennt tal um listræna kosti. Hið fjöl-
breytta persónusafn ber vitni viðtækri og
dý.keyptri reynslu af rússnesku mannlífi;
þar er að finna kynstrin öll af dæmisögu-
efni úr sögu rússnesku þjóðarinnar á
þessari öld, já og annarra sovétþjóða;
sögu sem er svo þverstæðufull og öfga-
full, að þeir sem standa álengdar eiga á
hættu efasemdir um sannleiksgildi þess
sem þeir heyra. Þetta mikla efni, nátengt
persónulegri reynslu höfundar, sem fyrr
segir, hefur nú í samspili við góðar gáfur
Solzjenitsíns dugað til að afsanna kenn-
ingu um að hefðbundin skáldsaga sé van-
máttug í túlkun á „firrtri og sundurtættri
veröld samtímans“, eins og komizt er að
orði; er þá ekkert um það sagt, hvort
fordæmi Solzjenitsíns muni duga til eftir-
breytni á vettvangi smærri sæva og
sanda.
í þessum stuttaralegu hugleiðingum
verður ekki gerð tilraun til ítarlegrar
frásagnar af höfundskap Solzjenitsíns.
Hér skal þó vikið litillega að þeirri merki-
legu uppreisn, sem rithöfundurinn veitir
vanmáttugum, að því er virðist, föngum
risavaxins valds, sem hefur svipt þá öll-
um rétti og lýst þá afhrök samfélagsins.
Solzjenitsín gefur okkur ekki aðeins inn-
sýn í það, hve lífseig mannleg hugsun er,
einnig i dýpstu niðurlægingu, í leit sinni
að valkostum, að skýringu á mannlegri
tilveru. Hann sýnir einnig með hvaða
hætti verða einkennileg hlutverkaskipti
með föngum og fangavörðum við að-
stæður hins algjöra sjálfdæmis valdsins.
Fangarnir vinna sér það frelsi sem valds-
menn hafa svipt sig — útlimir „kerfisins“
eru sjálfir fangar þess ótta, sem þeir vilja
trúa nauðsynlegan til að stjórna mann-
fólkinu. Og þetta er nátengt hinu þriðja
atriði i þessu dæmi, sem viðtækast gildi
hefur: Þegar menn hafa misst allt, hafa
hrakizt á yztu nöf, eins og svo margar
persónur Solzjenitsíns, þá verða þeir
frjálsir á nýjan leik.
Vissulega er það rétt, að til eru — og
voru — fleiri hliðar á sovézkum veruleik
en þær sem Solzjenitsín hefur lagt rækt
við; vissulega er það rétt, að fleiri verk
rússneskra samtimabókmennta eru
merkileg en þau sem eru bönnuð, fást
ekki gefin út. En i þeim bókmenntum
munu verk Solzjenitsíns eiga rétt til heið-
urssess — vegna hreinskiptni þeirra, víð-
feðmis, siðferðilegs hugrekkis og þeirrar
dýrkeyptu vonar, sem þar er, þrátt fyrir
allt, að finna. 4
Tsékov (lS60—1901f)
og Tolstoí (1828—1910)
hlutu ekki nóbels-
verðlaun
Bókmenntaverðlaun Nóbels áttu 70 ára af-
mæli í lok liðins árs og voru þá veitt rúss-
neska snillingnum Alexandr Solzjenitsín,
sem fjallað er um í annarri grein hér í heft-
inu. í tilefni þessara tímamóta birtum við til
gamans skrá yfir þá höfunda sem hlotið hafa
hina alþjóðlegu viðurkenningu frá upphafi.
Þegar hún er skoðuð, er mönnum varla lá-
andi þó þeim þyki hún undarlega saman sett.
Hver man nú lengur nema að nafni til eftir
höfundum einsog Sully-Prudhomme, Heyse,
Eucken, Echegaray, Gjellerup, Mommsen og
Sienkiewicz, svo nokkur nöfn séu nefnd? Þó
margt mætra manna hafi hreppt þessi einu
alþjóðlegu bókmenntaverðlaun á liðnum sjö
áratugum, hlýtur hitt að vekja furðu, hve
margir af helztu rithöfundum aldarinnar hafa
ekki hlotið þau, og nægir í því sambandi að
nefna þá Leó Tolstoí, Anton Tsékhov, Maxim
Gorki, August Strindberg, Henrik Ibsen, Émile
Zola, Marcel Proust, Paul Valéry, Paul Claudel,
Louis-Ferdinand Céline, Jean Genet, Rainer
Maria Rilke, Bertolt Brecht, Charles Swin-
burne, Ezra Pound, Thomas Hardy, Joseph
Conrad, H. G. Wells, D. H. Lawrence, James
Joyce, Sean O’Casey, Mark Twain, Henry
James, Arthur Miller, Pablo Neruda, García
Lorca, Jorge Luis Borges, Nikos Kazantzakis,
Ignazio Silone og Olav Duun.
Margt ber til þess, að bókmenntaverðlaun
Nóbels lenda einatt hjá miðlungshöfundum
fremur en þeim sem framúr skara og sterk-
astan svip hafa sett á bókmenntir aldarinn-
ar. Ein ástæðan er tvímælalaust sú, að sænska
akademían hefur löngum verið skipuð háöldr-
uðum mönnum, svo illa á sig komnum að
sjaldan sér nema um helmingur þeirra sér
fært að sækja hina vikulegu fundi hennar.
Þessi öldungasamkunda hefur haft ríka til-
hneigingu til að verðlauna aldraða höfunda,
með þeim afleiðingum að nálega helmingur
þeirra 66 höfunda, sem verðlaunin hafa
hlotið, hefur verið of veikburða til að fara
til Stokkhólms og veita þeim viðtöku. Meðal-
aldur nóbelshöfunda frá upphafi er 62,2 ár,
en síðustu fimm árin (1966—1970) hækkaði
hann uppí 66,75 ár. Meðalaldur þeirra 18
manna, sem sitja í akademíunni, er yfrið hærri
eða kringum 70 ár.
Sænska akademían var stofnuð árið 1786 af
Gústaf konungi III (1771—1792) og hafði I
öndverðu það meginverkefni að „eíla hrein-
leik, styrk og virðing sænskrar tungu“. Hún
fékk fjárveitingar úr ýmsum áttum, þannig að
hún varð efnahagslega sjálfstæð, og hefur á
liðnum 90 árum kostað útgáfu geysimikillar
sænskrar orðabókar, sem unnið er að í Lundi.
Er það verk nú komið framí þókstafinn S og
verður væntanlega fullbúið eftir 30 ár.
Sænska akademían kemur saman á hverj-
um fimmtudegi f Kauphöllinni í Stokkhólmi,
þar sem hún hefur bækistöð, bókasafn og
fundarsal. í fundarsalnum eru 18 bláklæddir
stólar merktir rómverskum tölustöfum, og á
borðinu fyrir framan hvern stól liggur minn-
ispeningur úr silfri með áletruninni „Snille
och Smak“ (Snilld og smekkur). Upphaflega
fengu þeir einir þennan minnispening, sem
komu stundvíslega, en nú ku þeir fá hann
sem sitja hvern fund til enda. Annars mega
meðlimir akademíunnar ekki skýra frá því sem
fram fer á fundum hennar.
Tíu dögum eftir nóbelshátíðina kemur aka-
demían saman i kjól og hvítu, skrýdd öllum
sínum orðum, til árlegs hátíðarfundar, og er
þá konungsættinni og öðru sænsku stórmenni
boðið að vera viðstatt. Einnig á þessum ár-
legu hátíðum er sjaldgæft, að allir meðlimir
akademíunnar komi til leiks. Það gerðist sið-
ast 1942 og 1890.
Þegar sænsku akademíunni var falið að út-
hluta bókmenntaverðlaunum Nóbels, sátu ein-
ungis tveir bókmenntamenn í henni. Þá valdi
hún fyrir fortölur og þrýsting frönsku akademi-
unnar Ijóðskáldið Sully-Prudhomme til að
veita verðlaununum viðtöku í fyrsta sinn.
49