Samvinnan - 01.02.1971, Qupperneq 61

Þeldökkur götusali virðir jyrir
sér leikföng handa hvítum bórn-
um í aðalstrasti borgarinnar
Lourengo Marques í Mózambik
höggið á misheppnan kerfisins. í Suður-Afríku kunna menn að
vera öfgafengnir, en þeir eru þá að minnstakosti opinskáir og
heiðarlegir. í Mózambik er minna um öfgar, en mun minna um
heiðarleik hjá hvita minnihlutanum — bæði gagnvart sjálfum
sér og öðrum.
Portúgalska stjórnin i Lissabon gerir sér ekki sjálf grein
fyrir sannleikanum sem liggur bakvið þann hjúp hræsni og
sjálfsánægju, sem hún hefur vafið afrískar nýlendur sínar í. Á
síðustu árum hafa verið sett lög sem banna ýmsar verstu teg-
undir ofbeldis — einsog hýðingar til að refsa innfæddum verka-
mönnum og hið illræmda nauðungarvinnukerfi. En einsog aðrar
þjóðir, sem búa við kynþáttavandamál, hafa komizt að raun um
— þeirra á meðal Bandaríkjamenn — er ekki nóg að breyta
lögunum. Menn verða lika að breyta afstöðu sinni, og þess sjást
lítil merki í portúgölsku nýlendunum.
Hinn látni biskup í Beira fordæmdi árum saman með þrumu-
raust ástandið í Mózambik. En enginn hlustaði á hann. Enginn
hlustar heldur á biskupinn i Nampula.
Ástandinu í Mózambik verður kannski í sem stytztu máli lýst
með þeim upplýsingum, að meðal blökkumanna í nýlendunni á
sér stað hörð samkeppni um að komast í þann 250,000 manna
hóp, sem árlega er sendur til að vinna í gullnámum nálægt
Jóhannesarborg og á búgörðum í Ródesíu — en þessir farand-
verkamenn afla Portúgal verulegra gjaldeyristekna.
Ólíkt þvi sem er í Angóla, er aðeins ein uppreisnarhreyfing
sem máli skiptir í Mózambik, semsé FRELIMO, sem er skamm-
stöfun á Frente de Libertaeao de Mocambique (Þjóðfrelsisfylking
Mózambiks).
FRELIMO var stofnsett með þvi að sameina ýmsar leynilegar
andspyrnuhreyfingar, sem höfðu starfað í Mózambik framtil
1964 án verulegs árangurs. Ein þessara hreyfinga hafði skipulagt
djarfa árás í litlum stríðsbátum á portúgalska „þrælaeyju" undan
strönd Mózambiks. Hætta varð við árásina vegna þess að eyjan
fannst aldrei. Þegar FRELIMO var sett á stofn, birti hreyfingin
eftirfarandi yfirlýsingu: „Tilgangur þessarar vopnuðu baráttu
er að leggja nýlendustefnu Portúgala i rúst . . . og koma til
leiðar nýjum, alþýðlegum stjórnarháttum."
í september 1964, þegar hin vopnaða uppreisn hófst, hafði
FRELIMO einungis yfir að ráða 250 skæruliðum; þeir höfðu
verið þjálfaðir í búðum hreyfingarinnar í Suður-Tanzaníu. Með
litlum herflokkum, sex til tólf mönnum, voru farnar árásar-
ferðir inni Norður-Mózambik með þvi að fara yfir Róvúma, stórt
vatnsfall sem skilur á milli Tanzaníu og Mózambiks. Siðan hefur
FRELIMO þróazt ört og er nú orðin bezt skipulagða og öflugasta
frelsishreyfing í Afriku.
FRELIMO telur sig „stjórna" nálega öllu svæðinu sem myndar
norðurhéruðin Niassa og Cabo Delgado í Mózambik. Þessi svæði
eru um 198,510 ferkílómetrar, og samkvæmt síðasta manntali
(1960) bjuggu þar 823,400 manns eða um tíundi htuti allra íbúa
nýlendunnar. FRELIMO-menn halda þvi fram, að Portúgalar
hafi einungis á valdi sínu borgirnar á strönd Indlandshafs og
svo virki einsog Vila Cabral nálægt Níassa-vatni, sem myndar
landamærin við Malaúí. Ennfremur er sagt, að uppreisnarmenn
hafi umkringt nokkrar portúgalskar herstöðvar, sem verði að fá
vistir flugleiðis.
Sennilega er nær sönnu að segja, að Portúgalar hafi ekki
lengur fulla stjórn á tveimur umræddum héruðum. Nýlendu-
stjórnin er að minnstakosti á allt annarri skoðun en FRELIMO.
Hún vill ekki ganga lengra en að viðurkenna, að FRELIMO hafi
á valdi sínu um 5% af Mózambik eða um 40,000 ferkilómetra.
Portúgalskir liðsforingjar, sem ég ræddi við um ástandið, stað-
festu að meira eða minna leyti fullyrðingar FRELIMOs. Viglínan
liggur nú meðfram ánum Lugende, Messalo og Montepuez —
þ. e. a. s. rúmum 300 kilómetrum fyrir sunnan landamæri Tanz-
aníu. Endaþótt Portúgalar virðist hafa horfið frá þeirri fyrir-
ætlun að hrekja uppreisnarmenn til baka, eru þeir staðráðnir í
að koma í veg fyrir frekari landvinninga FRELIMOs — því fyrir
sunnan víglinuna eru nokkur þéttbýlustu héruð nýlendunnar.
En hinar stuttorðu skýrslur um ástandið við viglínuna, sem
birtar eru í Lissabon, staðfesta, að þegar hafa átt sér stað meiri-
háttar átök eins sunnarlega og við Mecanhelas og Nova Freixo,
þ. e. a. s. á svipaðri breiddargráðu og hin mikilvæga borg
Nampula, þar sem portúgalski heraflinn í norðurhéruðum Mó-
zambiks hefur aðalstöðvar sínar. Nampula liggur um 200 kiló-
metra frá ströndinni og er höfuðborg héraðsins sem ber sama
nafn og nýlendan öll, þ. e. Mózambik. í borginni búa 1,4 milljónir
manna. Nampula er falleg borg með beinum breiðgötum jöðruð-
um trjám, en portúgalska stríðsvélin hefur gerbreytt yfirbragði
hennar.
Portúgalar hafa nú um 60,000 velþjálfaða og velbúna hermenn
í Mózambik, sem eru sérstaklega þjálfaðir til að fást við skæru-
liða. Þeir hafa orð fyrir að vera harðgerir og einstaklega vel
hæfir til að stunda þann erfiða og úttaugandi hernað sem þeim
er att útí í Afriku.
En þeir hafa orðið fyrir miklu tjóni. Enginn veit með vissu
hve margir hafa fallið. Afrisk fréttastofa dagblaðsins The Star
í Jóhannesarborg skýrði frá þvi i júni 1967, að „meir en 5000
manns hafa þegar látið lífið (á báðar hliðar) i hinu hálfgleymda
en blóðuga litla frumskógastríði" í Norður-Mózambik.
57