Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 22

Baldvin Tryggvason:
íslenzk bókaútgáfa í vanda
Við íslendingar höfum um langan ald-
ur talið okkur mikla bókaþjóð, og litlu
skiptir hvaða mælistiku við notum, nið-
urstaðan verður ætíð sú sama, að miðað
við fólksfjölda erum við mesta bókaþjóð
veraldar.
Við gefum út fleiri bækur en aðrar
þjóðir, við kaupum meira af bókum en
aðrir, og að öllum líkindum lesum við
meira af bókum en gerist með öðrum
þjóðum.
Raunar er erfitt að sanna þessar full-
yrðingar með tölum, því að skýrslur eða
aðrar athuganir um bókakaup eða lestr-
arvenjur íslendinga eru fáar til.
Þó er nokkuð hægt að fóta sig á rit-
aukaskrám Landsbókasafnsins um bóka-
útgáfu hvers árs, en einkum merkilegu
yfirliti, sem Ólafur F. Hjartar bókavörð-
ur hefur tekið saman um íslenzka bóka-
útgáfu á árunum 1887—1966. Einnig er
mikil stoð í bókaskrám Bóksalafélags ís-
lands, sem gefnar eru út árlega.
Yfirlit yfir bókaútgáfuna
Við athugun á skýrslu Ólafs F. Hjartar
má afla sér margvislegs fróðleiks um ís-
lenzka bókaútgáfu. Þar sést, að á síðasta
áratug 19. aldar eru gefnar út um 55
bækur á ári að meðaltali, en árið 1906
eru í fyrsta sinn gefnar út fleiri bækur
en 100. Það ár verða bækurnar 131, og
svo líða nær því 20 ár, þar til bókaútgáf-
an kemst yfir 150 bækur á ári. Frá 1925 og
fram til 1934 eykst bókaútgáfa nokkuð
jafnt og þétt, en það ár eru gefnar út
226 bækur. Og næstu árin þar á eftir er
um aukningu að ræða ár frá ári, en 1945
verða tímamót. Á því ári kemur út rúm-
lega 120 bókurn meira en næsta ár á und-
an, sem var sjálft lýðveldisárið. Þetta ár,
1945, er gefin út 541 bók og árið eftir
verða þær 604 og fram úr því meti hefur
ekki verið farið enn þann dag í dag. Næstu
ár er bókaútgáfa nokkuð jöfn, en árin
1952 og ’53 hrapar hún niður í um 430
bækur á ári. Hæst hefur hún síðan kom-
izt í 586 bækur árið 1962, en síðasta ára-
tug hefur bókaútgáfa verið nokkuð jöfn
og alltaf yfir 500 bækur á ári.
Augljós skýring á hinni miklu bókaút-
gáfu fyrstu árin eftir heimsstyrjöldina
síðari er sú mikla vöruþurrð, sem þá var
í landinu. Þau árin átti fólk fárra kosta
völ, ef það t. d. vildi færa einhverjum
góða gjöf. Bókin varð þá fyrir valinu, enda
gættu bókaútgefendur þess að hafa sem
mest úrval bóka á markaðnum þessi ár
skömmtunar og vöruskorts.
En skýrsla Ólafs F. Hjartar sýnir margt
fleira en þetta. í ljós kemur, að á tíma-
bilinu 1887—1966 hafa íslendingar gefið
út um 20.000 bækur. Þar af eru ísl. ljóða-
bækur 1257, en frumsamdar íslenzkar
skáldsögur og leikrit eru 1128. Flest árin
koma út fleiri íslenzkar ljóðabækur en
önnur skáldrit islenzkra rithöfunda, en
greinilegt er þó að hin síðari ár er fjöldi
ljóðabókanna og annarra skáldrita rnjög
áþekkur eða um það bil 25—30 bækur í
hvorum flokki hvert ár, en síðustu tvö
ár hafa ljóðabækur vinninginn.
Erlend skáldrit er sá þáttur bókaút-
gáfunnar, sem mest rúm tekur. Alls eru
þau 2429 á tímabilinu og er athyglisvert,
að þau bera ægishjálm yfir alla bókaút-
gáfu áranna 1945—1950, þegar blóma-
skeið hennar stóð sem hæst. Á þeim ár-
um eru allt að 20% útgáfunnar erlend
skáldrit, en yfir allt tímabilið rúmlega
12%. íslenzk skáldrit (þ. e. sögur og leik-
rit) eru hins vegar aðeins 5,6%. Rúm-
lega 1500 barnabækur komu út á þessu
tímabili og þar af eru þýddar bækur 986.
Hlutur íslenzkra barnabóka hefur þó vax-
ið mjög hin síðari ár.
Margt annað athyglisvert mætti leiða
í ljós um íslenzka bókaútgáfu við nánari
könnun á þessari skýrslu, þó að hér verði
látið staðar numið. Hinsvegar vandast
málið, ef við ættum að komast að raun
um, hve mikið íslendingar kaupa af ís-
lenzkum bókum árlega, og hve miklu fé
þeir verja til slíkra bókakaupa.
Fé til bókakaupa
Um það liggja ekki fyrir neinar óyggj-
andi upplýsingar.
Efnahagsstofnunin og nú Fram-
kvæmdastofnunin hefur þó eftir föng-
um reynt að reikna þetta út. Hefur hún
stuðzt við upplýsingar frá bókaútgefend-
um og bóksölum, greinar í blöðum og
tímaritum, auglýsingar um bækur og
bókaverð o. fl.
Niðurstöður af þessum athugunum
hafa síðan verið bornar saman við upp-
lýsingar Hagstofunnar um kostnað ís-
lenzks lestrarefnis, annars en dagblaða.
Samkvæmt þessum útreikningum
keyptu íslendingar árið 1967 íslenzkar
bækur og tímarit fyrir rúmlega 184 millj-
ónir króna. Ef tímarit eru dregin frá,
nema bókakaupin um 165 milljónum kr.
En þá má benda á, að bókakaup bóka-
safna, skóla og annarra opinberra aðila
námu sama ár um 19 milljónum króna
eða sömu upphæð og íslendingar vörðu til
tímaritakaupa.
Samkvæmt vísitölu framfærslukostnað-
ar 1967 var kostnaður af íslenzku lestrar-
efni fyrir hverja fjölskyldu kr. 3.370.—
(dagblöð ekki meðtalin). Lauslega reikn-
að voru þá um 45.000 fjölskyldur í land-
inu og hafa þá heildarútgjöldin numið
um 161,6 milljónum króna.
Þessi útkoma er nánast sagt sú sama,
hvort heldur farið er eftir upplýsingum
frá bókaútgefendum og bóksölum eða
vísitöluútreikningum.
Má þvi gera ráð fyrir, að hér sé komizt
eins nálægt því rétta og kostur er, miðað
við þær upplýsingar, sem tiltækar eru.
íslendingar hafa þá keypt árið 1967 um
500.000 eintök íslenzkra bóka og kemur
það heim við álit rnargra, sem um bóka-
kaup íslendinga hafa ritað á undanförn-
um árum.
Hver fjölskylda kaupir því að meðal-
tali um 11 islenzkar bækur á ári. Þar með
eru þá taldar þær námsbækur, sem nem-
endur þurfa að kaupa, en ekki þær, sem
nemendum eru lagðar til í skólum skyldu-
námsins, án sérstakrar greiðslu.
Fróðlegt er að bera saman þessar tölur
frá 1967 við sambærilegar tölur fyrir ár-
ið 1971. Lauslega reiknað er talið að þá
hafi íslendingar keypt íslenzkar bækur
fyrir um 228 milljónir króna að frá-
dregnum tímaritakaupum, og samkvæmt
vísitölu framfærslukostnaðar 1971 varði
hver meðalfjölskylda kr. 5.821.— til kaupa
á íslenzku lesefni, að dagblöðum frátöld-
um. Samkvæmt því nema heildarkaupin
á árinu um 264 milljónum króna, og ef
gert er ráð fyrir, að tímaritakaup séu
hlutfallslega þau sömu og árið 1967, nema
bókakaupin um 238 milljónum króna.
Samdráttur
Á þessum árum hækkaði meðalútsölu-
verð bóka úr um kr. 330.— í um kr. 560.—
eða 70%. Þá kemur í ljós, að sá fjöldi
bóka, sem selzt hefur 1971, er um 430.000
eintök, og hver meðalfjölskylda keypti
a. m. k. einni bók minna en árið 1967.
Rétt er að geta þess, að nákvæmni
framangreindra talna er hægt að vé-
fengja, en þær eru reiknaðar út með sama
hætti bæði 1967 og 1971 svo að með sam-
anburði á þeim ætti að minnsta kosti að
vera unnt að draga þá ályktun, að í dag
kaupa íslendingar færri bækur á ári en
áður var. Þessi niðurstaða er sú sama og
bókaútgefendur hafa hamrað á mörg
undanfarin ár, að upplög íslenzkra bóka
fari stöðugt minnkandi, þótt fæstir liafi
tekið þau orð alvarlega.
Ef til vill hafa menn um of einblínt á,
að árlega koma út allt að 600 bækur á
íslandi, og talið þá tölu nægjanlega trygg-
ingu fyrir fjö'iþættri og gróskumikilli
bókaútgáfu. En sannleikurinn er sá, að
þær bækur, sem koma út árlega á al-
mennan bókamarkað, eru aðeins um
300—350 talsins, og fremur hefur þeim
fækkað undanfarin ár en fjölgað.
Mismunurinn er að verulegu leyti fólg-
inn í hverskonar skýrslum og árbókum,
sem út eru gefnar i æ ríkara mæli af
opinberum og hálfopinberum aðilum eða
félögum og koma lítt eða ekkert við sögu,
þegar rætt er um bókaútgáfu í venjuleg-
um skilningi þess orðs.
Á árinu 1967 var áætlað, að þær bækur,
um 330 talsins, sem þá komu út hafi selzt
að meðaltali í um 1200 eintökum eða sam-
tals um 400.000 eintök. Að auki seldust
um 100.000 eintök af eldri bókum. Án
minnsta vafa varð sala útgáfubóka ársins
1971 mun minni eða um 300.000 eintök,
svo að meðalsala á hverri bók er komin
niður í um 1.000 eintök á fyrsta ári. Hins-
vegar keyptu íslendingar þá meira af
eldri útgáfubókum eða um 130.000 ein-
tök.
22