Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 44

baráttuna gegn Standard Oil Company
og Stál-hringnum.
Samkeppni innan eins og sama lands
á sér stað á upphafsskeiði iðnþróunar. í
öllum helztu iðngreinum er tilhneigingin
til einokunar ómótstæðileg, og sú stund
rennur upp, að annað tveggja leggja iðn-
greinarnar undir sig ríkið eða ríkið legg-
ur undir sig iðngreinarnar. Fyrri kostur-
inn er studdur af þeim draumlyndu á-
hangendum liðins tima sem gera sér í
hugarlund, að með því séu þeir að þjóna
guði frjálsrar samkeppni. En seinni kost-
urinn er valinn í æ fleiri tilvikum í veru-
leikanum, jafnvel þó honum sé hafnað í
orði kveðnu. Af þeim sökum á sér nú
einungis stað samkeppni milli þjóða, en
ekki milli einstakra framleiðenda. Bret-
ar vilja til dæmis selja bíla í Bandarikj-
unum; þetta er málefni sem samið er um
milli stjórnanna í Lundúnum og Washing-
ton. Stjórnin i Lundúnum verður að gera
það upp við sig, hve mikið magn hráefna
er hægt að láta í bílaiðnaðinn, og stjórn-
in í Washington verður að vega og meta,
hve mikil gremja í Detroit sé Bandaríkj-
unum bærilegri en gjaldþrot brezku
stjórnarinnar. Yrðu Bretar síðan of að-
gangsharðir í útflutningi bila, mundi
Bandaríkjastjórn hækka tolla á bílum.
Ef illa gengi með útflutninginn, kynni
Bandaríkjastjórn að leggja til, að tollar
yrðu lækkaðir. Hlutir af þessu tagi eru
ákaflega fjarlægir frjálsri samkeppni
hinna klassísku hagfræðinga. Ég vil ekki
halda því fram, að frjáls samkeppni sé
alls ekki til lengur, því á vissum stigum
er enn hægt að finna hana. Komist
skólapiltur yfir frímerki frá Balí, munu
þeir skólabræður hans, sem stunda frí-
merkjasöfnun, keppast um að bjóða í
það. En í efnahagssamskiptum á hærra
stigi er samkeppnin ekki milli einstakl-
inga, heldur ríkja, og hún er háð allra-
handa pólitískum sjónarmiðum og hags-
munum.
Nútímatækni í iðnaði hefur gert sam-
keppni miklu þýðingarminni en hún var
fyrr á tíð, jafnframt því sem hún hefur
gert hinar ýmsu iðngreinar og hina ýmsu
heimsparta miklu háðari hvern öðrum en
áður var. Áherzlan sem lögð hefur verið á
samkeppni hefur leitt margt fólk til að
halda, að allt sem sé A hagkvæmt hljóti
að vera B óhagkvæmt. Þetta stafar af
þeirri trú, að samkeppni sé djúpstæðari
og tíðari þáttur efnahagssamskipta en
samvinna. En slík viðhorf eru algerlega
úrelt, og þar sem þau eru enn við lýði
eru þau skaðleg.
Tvö meginform
Efnahagleg samvinna tekur á sig tvö
meginform: annað er skipti á afurðum,
hitt er samræming hinna ýmsu stiga í
framleiðslu einnar og sömu vöru. Það
ætti að vera tiltölulega auðskilið mál,
að ef þú setur viðskiptavin þinn á haus-
inn, mun hann ekki kaupa af þér í sama
mæli og meðan hann var efnaður. En
endaþótt þetta megi virðast auðskilið,
virðist aðeins lítill minnihluti mannkyns
vera fær um þessa einbeitingu hugans.
Flest fólk, sem er viðskiptavinir, er lika
keppinautar, og sért þú með verzlunar-
rekstur finnst þér auðveldara að hugsa
um fólk sem keppinauta en viðskipta-
vini. Bandarikjamönnum gremst það, að
Bretar skuli kaupa minna magn mat-
væla og tóbaks frá Ameríku þegar þeim
gengur illa að afla sér dollara, því þessi
staðreynd stillir þeim andspænis vanda-
máli sem er tilfinningalega sársaukafullt.
Annaðhvort verða Bretar að vera efnaðir
eða tilteknir bandarískir hagsmunir líða.
Erfitt er að gera upp við sig, hvor kost-
urinn sé verri. Að sjálfsögðu örva slík
vandamál and-brezkar tilhneigingar vest-
an hafs.
Hin mynd efnahagslegrar samvinnu,
þ. e. a. s. samræming hinna ýmsu stiga
í framleiðslu tiltekinnar vöru, er áhuga-
verðari og miklu flóknari i framkvæmd.
Nútímatækni í iðnaði krefst mikils á-
kaflega kostnaðarsams fjármagns sem
einungis er hægt að nota í ákveðnu
skyni. Sé hin fullgerða vara, sem því er
varið til, ekki lengur eftirsótt, verður
þetta fasta fjármagn gagnslaust, og öll sú
vinna sem farið hefur í framleiðslu henn-
ar stuðlar á engan hátt að því að auka
magn neyzluvarnings. Sama saga getur
gerzt á frumstæðara stigi. Ef þú plægir
akur en getur af einhverjum orsökum
ekki sáð í hann, þá er plæging þín unnin
fyrir gýg. Ef þú sáir sæðinu og óveður
ónýtir uppskeruna, þá er vinna þín öll
sömuleiðis fyrir gýg. En í hinu flókna
ferli vélvædds iðnaðar eru slík tilvik
miklu algengari. Nútímatækni er mikl-
um mun hraðvirkari við að framleiða
mikið magn af einhverri vörutegund, en
yfirleitt er hún hægvirkari við að fram-
leiða lítið magn. Þegar Orellana ætlaði
að sigla niður Amazonfljótið, gerði hann
og félagar hans sér bát á einum eða
tveimur dögum sem flutti þá alla leið frá
upptökum til óss. Þegar Bandaríkjastjórn
vildi fá mikinn fjölda skipa smiðaðan til
að bæta upp tjónið af völdum kafbáta-
hernaðarins í seinni heimsstyrjöld, leið
óralangur tími þangað til fyrsta skipið
komst á flot, en jafnskjótt og hægt var
að smíða eitt skip var hægt að smíða
mikinn fjölda þeirra á skömmum tíma.
Nútímatækni fjöldaframleiðslu krefst gíf-
urlegs vinnuafls áður en hún skilar
nokkrum árangri í formi unninnar vöru;
en þegar hún fer að skila árangri, er
hann tröllaukinn. Hafi kringumstæðurn-
ar hinsvegar breytzt svo i millitíðinni, að
ekki sé lengur eftirspurn eftir vörunni,
hefur öll hin flókna undirbúningsvinna
verið unnin fyrir gýg. Leiðum bara hug-
ann að því sem gerðist við upphaf heims-
kreppunnar miklu. Mönnum hafði al-
mennt fundizt þeir vera ríkir og búizt
við að geta keypt allskyns dýra muni.
Hafizt var handa um undirbúning fram-
leiðslu á öllum þessum dýrindum, en þá
kom á daginn að undirbúningurinn hafði
verið hóflaus. Þeir sem höfðu búið sig
undir að framleiða eina vörutegund gátu
ekki selt hana og gátu því ekki heldur
keypt aðra vörutegund, og framleiðendur
þeirrar vörutegundar losnuðu ekki við
hana og gátu ekki keypt þriðju tegund-
ina, og þannig breiddist kreppan út. Gif-
urlegt magn undirbúnings undir fram-
leiðslu varnings var skyndilega gagnslaust
með öllu. Mennirnir, sem hefðu átt að
vinna, voru atvinnulausir og gátu því að
sínu leyti eytt miklu minna fé en búizt
hafði verið við. Þannig gerðist það í einu
vetfangi, að það sem hafði átt að stuðla
að aukinni velmegun varð álltíeinu
einskis virði, og allir urðu fátækir. Við
slikar aðstæður eru sýndarhagsmunir
einstaklingsins í beinni mótsögn við hags-
muni heildarinnar. Bankarnir, sem hafa
lánað fé, eru hræddir við að skuldunautar
þeirra verði gjaldþrota og kalla því inn
fé frá hægri og vinstri, en það veldur ein-
mitt gjaldþrotunum sem þeir óttast. Ótt-
inn við ógæfuna knýr alla til að hegða
sér einmitt þannig, að það eykur ógæf-
una. Sálfræðilega er þetta ástand hlið-
stætt við óttann sem skapast, þegar ein-
hver í leikhúsi hrópar „Eldur!“ og allir
þjóta til dyra, troðandi hver annan und-
ir til ólifis. í þeim aðstæðum, sem sköp-
uðust í kreppunni miklu, var aðeins hægt
að kippa öllu í liðinn með því að koma
athafnalausum verksmiðjum aftur í
gagnið. En öllum fannst, að það fæli i sér
áhættu um algert gjaldþrot. Innan
ramma hinnar klassísku hagfræði var því
ekki til nein lausn. Roosevelt bjargaði
málunum með því að grípa til djarfra og
óviðurkenndra bjargráða. Hann eyddi
milljörðum af almannafé og skapaði gíf-
urlegar opinberar skuldir, en með þessu
móti endurvakti hann framleiðsluna og
leiddi þjóð sína útúr kreppunni. Fjár-
málamönnum, sem þráttfyrir hina hörðu
lexíu héldu áfram að trúa á gamaldags
hagfræðikenningar, blöskruðu þessar að-
farir, og endaþótt Roosevelt bjargaði þeim
frá hruni, héldu þeir áfram að bölva
honum og tala um hann sem „vitfirr-
inginn í Hvíta húsinu“. Að frátalinni
rannsókn Fabres á hegðun skorkvikinda,
veit ég ekki um neitt jafnátakanlegt
dæmi um vangetu til að læra af reynsl-
unni.
Þverstæðan
Grundvallarreglan sem Roosevelt beitti
í nýkjaraáætlun sinni (New Deal) er
sama reglan og nú er þörf fyrir í alþjóða-
málum. Þó það kunni að sýnast þver-
stæðukennt, þá er það staðreynd að leið-
in til að komast hjá fátækt er að eyða
fé. Að sjálfsögðu á þetta ekki við ein-
staklinga, sem geta ekki eytt meira en
þeir afla, en það á við rikisstjórnir, sem
einar hafa þau forréttindi að þurfa ekki
að greiða skuldir sínar. Bandaríkjamenn
hafa mikla löngun til að selja afurðir
sínar erlendis, en þeir geta það ekki nema
aðrar þjóðir hafi efni á að kaupa þær.
Mig langar ekki til að segja neitt, sem
hljóma kynni ósanngjarnt i garð Marsh-
all-áætlunarinnar, en ég er einungis að
endurtaka það sem bandarískir formæl-
endur hennar hafa sagt, þegar ég segi að
hún hafi þjónað hagsmunum Ameriku
engu síður en Evrópu. Ég á ekki einungis
við það, sem er efalaust rétt, að hún
hafi stöðvað útbreiðslu kommúnismans í
Vestur-Evrópu. Ég á við það, að Banda-
ríkjunum vegnar betur fjárhagslega eftir
að þau eyddu fé í að reisa Evrópu úr rúst.
Áætlun Trumans, „Point 4“, sem átti að
veita löndum utan Evrópu samskonar
44