Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 35

ætla má að beztur árangur náist. Er
núverandi skipan og starf Rikisútgáfu
námsbóka eða ríkisútgáfa yfirleitt göll-
uð eða úrelt? Áður en svara verður leitað
er rétt að vikja stuttlega að upphafi og
sögu Ríkisútgáfu námsbóka, núverandi
skipan og væntanlegum breytingum.
II.
Frumvarp um Ríkisútgáfu námsbóka
var fyrst flutt á Alþingi 1931 (Vilmundur
Jónsson þáv. landlæknir). Kennarar
studdu frumvarpið einhuga, en það náði
ekki fram að ganga fyrr en 1936. Að-
stæðum sem ríktu á þeim árum og leiddu
til lagasetningarinnar, hefur Pálmi Jós-
efsson fyrrv. skólastjóri lýst svo í kynn-
ingarbæklingi frá Rikisútgáfunni:
„Á þessum árum gætti mjög óánægju
kennara vegna ónógra kennslubóka og
áhaldaleysis í skólum. Þessi skortur varð
enn tilfinnanlegri, þegar heimild um nið-
urfærslu fræðsluskyldunnar kom víða til
framkvæmda.
Menn eiga nú sjálfsagt erfitt með að
skilja þá leiðinda baráttu, sem kennarar
áttu í á þeim árum, um að börnin hefðu
bækur og annað, er nauðsynlegt var
vegna náms þeirra. Kennarar bentu oft
á, að námsbækur væru of dýrar miðað
við verð annarra bóka, því að sala náms-
bóka væri örugg, þar sem löggjafinn hefði
tryggt söluna með lögum um fræðslu-
skyldu.
Óviðunandi skortur ýmissa námsbóka
og vaxandi erfiðleikar margra foreldra
að kaupa handa börnum sínum skóla-
bækur, varð án efa til að vekja nýjar
hugmyndir um leiðir til útgáfu náms-
bóka.
Það var ekki sjáanlegt, að einstakling-
ar eða útgáfufélög leystu þennan vanda,
enda námsbókaútgáfa hér á landi marg-
falt erfiðari viðfangs en annars staðar
vegna fámennis.
Það virðist þvi alls ekki óeðlilegt, að
sú hugmynd yrði til, að ríkið tæki að
sér útgáfu námsbóka fyrir nemendur á
fræðsluskyldualdri."
Haustið 1937 var 7—13 ára börnum við
skyldunám i fyrsta sinn úthlutað ó-
keypis kennslubókum og þar með stigið
mikilvægt spor i átt til jafnaðar og
félagslegs réttlætis. Fjárhagsörðugleikar
háðu útgáfustarfinu fyrstu 20 árin, en
breyting varð þar á með lögum frá 1956,
þar sem ákveðið var að y3 kostnaðar við
útgáfu námsbóka yrði greiddur úr ríkis-
sjóði en % með námsbókagj aldi sem lagt
var á hvern þann sem hafði á framfæri
sínu eitt barn eða fleiri við skyldunám.
Síðast var fjárhagsgrundvelli útgáfunn-
ar breytt með lögum í fyrra. Þá var
námsbókagjald fellt niður og ákveðið að
greiða allan kostnað við útgáfuna úr
ríkissjóði.
III.
Starf Ríkisútgáfunnar bætti í fyrstu
úr brýnni þörf, og síðasta áratuginn hef-
ur framboð kennslugagna á vegum henn-
ar aukizt mjög og nær nú til ýmissa
hjálpargagna, viðbótarefnis og hand-
bóka sem selt er á kostnaðarverði. Heimilt
er samkvæmt lögum að gefa út fleiri en
eitt kerfi fyrir hverja grein, en það hefur
enn ekki verið gert nema að takmörkuðu
leyti. Sú spuming hlýtur að vakna, hvers
vegna kennslubókaútgáfa einkaaðila fyr-
ir skyldustigið lagðist fljótlega eftir 1937
næstum alveg niður. Lagalega átti ekkert
að vera því til fyrirstöðu að bækur væru
keyptar af þeim til úthlutunar. Eftir því
sem næst verður komizt, er skýringanna
að leita í þeirri megináherzlu sem Ríkis-
útgáfan hefur jafnan iagt á að halda
verði kennslubóka niðri. Það hefur tekizt
með því að gefa bækur út í mjög stóru
upplagi, auk þess sem hagsýni og sam-
vizkusemi, sem einkennt hefur starf fram-
kvæmdastjóra útgáfunnar alla tíð, hef-
ur haft sitt að segja. Einkaútgáfufyrir-
tækjunum var skákað út af þessu sviði,
þau urðu ekki samkeppnisfær, enda ræð-
ur stjórn útgáfunnar hvaða bókum er
úthlutað og getur sett sína kosti um verð
þeirra. Enginn vafi er á að starf Ríkis-
útgáfunnar hefur gert verð kennslubóka
mun lægra en ella hefði orðið, en það
hefur líka leitt til minni fjölbreytni en
annars hefði mátt vænta. Enda þótt
sparnaðarsjónarmið hafi ráðið miklu hjá
útgáfunni, hefur það í seinni tíð ekki
bitnað á útliti og frágangi bókanna. Á-
herzla hefur verið lögð á ríkulega mynd-
skreytingu og sæmilegan frágang, þótt
stundum megi deila um hversu til hafi
tekizt.
Sé hin ríka sparnaðarviðleitni Ríkis-
útgáfunnar höfð í huga, sætir nokkurri
furðu að útgáfan skuli næstum eingöngu
miðast við að bækurnar séu notaðar
einu sinni. Eins og áður er nefnt þykir
engin óhæfa hjá nálægum menningar-
þjóðum, að ýmsar kennslubækur séu not-
aðar af fleiri en einum árgangi, sé end-
urnýjaður sá hluti sem gengur úr sér.
Ef slikt þykir óhæfa af heilbrigðisástæð-
um, hljóta útlán bókasafna af sömu á-
stæðum að orka tvímælis. Mér virðist að
með annarri skipan í þessu atriði hefði
frekar átt að spara en með einhliða fram-
boði og stórum upplögum sem torvelda
endurnýjun.
Á seinni árum hefur Ríkisútgáfan gef-
ið út nokkrar bækur handa framhalds-
skólum. Þær hafa verið tiltölulega ódýrari
en aðrar kennslubækur á frjálsum mark-
aði, en tilgangur þeirrar útgáfu hlýtur
þó a. m. k. að vera sá að styrkja fjárhag
fyrirtækisins.
Stjórn Ríkisútgáfu námsbóka hefur
mikil völd eins og áður er að vikið, ræð-
ur bæði úthlutunum og útgáfu. Stjórnin
nefnist í lögum námsbókanefnd og var
fram til 1956 skipuð 3 mönnum, en siðan
5. Menntamálaráðherra skipar náms-
bókanefnd. Tveir nefndarmanna eru
skipaðir samkvæmt tillögu Sambands
íslenzkra barnakennara og einn nefndur
til af Landssambandi framhaldsskóla-
kennara. Formaður er skipaður án til-
nefningar og fræðslumálastjóri er sjálf-
kjörinn í nefndina. Ljóst má vera að
þessi skipan er löngu úrelt. Nefnd sem
þannig er skipuð hefur ekki aðstöðu til
að meta gæði kennsluefnisins í öllum
námsgreinum á skyldustigi eða gera sér
grein fyrir hvar breytinga og endurnýj-
unar er mest þörf. Enda þótt námsbóka-
nefnd hafi gert sér það að reglu að leita
umsagnar kennara og/eða sérfræðinga
við útgáfu bóka i hinum ýmsu greinum,
hefur það haft takmarkað gildi vegna
þess að um álit á tilbúnum handritum
var að ræða og að sjálfsögðu harla mis-
jafnt hversu reiðubúnir og hæfir höf-
undar eru til að taka slíkar umsagnir
eða athugasemdir til greina. Er raunar
mesta mildi að ekki hafa orðið fleiri slys
en raun ber vitni af þessum sökum, sé
haft í huga að á fyrstu 30 árum starfs-
ferils síns lét útgáfan prenta um 210
mismunandi bækur og hjálpargögn. Á-
stæður fyrir að þessi skipan á stjórn út-
gáfunnar hefur ekki sætt meiri gagnrýni
en raun ber vitni, eru sennilega þær að
kennarar og aðrir sem láta sig starf-
semina varða, hafa greint viðleitni
stjórnar og starfsmanna til að gera sitt
bezta, auk þess sem mörgum er kunnugt
að fyrir rúmlega þremur árum varð
mikilsverð breyting á starfsgrundvelli út-
gáfunnar sem þegar hefur sett sinn svip
á útgáfustarfið og á eftir að hafa enn
meiri áhrif. Hér er átt við samkomulag
Ríkisútgáfu námsbóka og Skólarann-
sókna Menntamálaráðuneytisins um
samstarf milli þessara aðila.
í samkomulaginu var kveðið svo á, að
Skólarannsóknir og Ríkisútgáfan „leiti
álits gagnkvæmt, áður en a) Skólarann-
sóknir ákveða tillögur til Menntamála-
ráðuneytisins um skipun og erindisbréf
nefnda til endurskoðunar námsskrár og
námsefnis í tilraunaskyni. b) Rikisút-
gáfan ákveður, hverjir semja skuli náms-
og kennsluhandbækur, þegar um er að
ræða námsgreinar, sem kenna á í til-
raunaskyni samkvæmt bráðabirgðanáms-
skrá.“
Þetta „samkomulag“ hefur leitt til eðli-
legs og árangursríks samstarfs þessara
aðila, enda þótt ákvæði þess séu bæði ó-
ljós og jafnvel fráleit að minum dómi.
Stjórn Ríkisútgáfunnar á ekki að ákveða
hverjir semja skuli náms- og kennslu-
handbækur sem kenndar eru í tilrauna-
skyni eða hafa yfirleitt neitt ákvörðunar-
vald um hvernig staðið er að samningu
nýs kennsluefnis í þeim greinum sem
teknar eru til endurskoðunar á vegum
Skólarannsóknadeildar. Raunin hefur
líka orðið sú að stjórnin hefur ekki kært
sig um að breyta ákvörðunum nefnda eða
námsstjóra sem að þessu starfa á vegum
deildarinnar. Það samstarf sem þróazt
hefur í raun felur í sér að innan Skóla-
rannsóknadeildar er ákvörðunarvald um
samningu kennsluefnis og greiddur
kostnaður við það, en Ríkisútgáfan ann-
ast framleiðslu þess og dreifingu og greið-
ir þann kostnað. Með þessu móti hefur
þegar verið gefið út bráðabirgðanáms-
efni og nýtt námsefni í eðlisfræði,
dönsku og stærðfræði, og næstu ár munu
aðrar greinar bætast við, því nú þegar
er í gangi endurskoðun námsefnis og
kennslu i 9 greinum. Samfara þessari
þróun dregur úr völdum og ábyrgð
námsbókanefndar, en reynsla og þekking
starfsliðs útgáfunnar við framleiðslu og
útvegun kennslugagna nýtist áfram eins
og bezt verður á kosið.
35