Andvari - 01.07.1960, Blaðsíða 8

102
JÓN STEFFENSEN
ANDVARI
á 18. öldinni, þá er jafn víst, að fjölmargir aðrir kvillar áttu drjúgan þátt í
lienni, enda margir sjúkdómar, sem magnast mjög við vaneldi og geta þá orðið
banvænir, þó fullhraustum séu þeir meinlausir. Það er svo annað mál, að erfitt
er að gera sér grein fyrir, hverjir þeir sjúkdómar voru og hversu almennir þeir
voru. í því sambandi nægir að minna á, að dánarmein voru þá ekki skráð, og
sé þeirra getið, er það af handahófi og dánarorsökin greind af leikmanni. Jafn-
vel þó völ væri á fullkominni dánarmeinaskrá samdri af samtíma lækni, þá
gæti það orðið ærinn vandi nútíma lækni að sjá, við hvaða sjúkdóm væri átt
hverju sinni, eða hvaða nútíma nafngift honunr bæri. Læknar 18. aldarinnar
notuðu aðra og ófullkomnari sjúkdómsgreiningu en nú er beitt, sem ekki er að
undra. Beztar upplýsingar um almennustu sjúkdómana á 18. öld fást með því
að athuga, hverjir voru það á 19. öldinni, þegar fyrst koma fram sænrilegar
skýrslur um þetta samdar af færum læknum og áður en farin er að verða teljandi
breyting á sóttafari hér. Fremstar eru skýrslur Schleisners, sem ferðaðist um
landið 1847, og Jóns Finsens, sem var héraðslæknir í austurhéraði norðuramtsins
1856—66. Báðum ber þessum læknum saman um, að þegar sleppir umferða-
pestum s. s. barnaveiki, taugaveiki, skarlatssótt, mislingum, kígbósta, taklungna-
bólgu og kvefpestum, séu tíðustu kvillarnir gigt, sullaveiki, hysteri, ýmsir maga-
kvillar, trúlega oftast magasár og tíðateppa. Otalinn er þá ungbarnadauðinn, sem
samkvæmt útreikingi Schleisners nam þau ár, er engar rneiri báttar pestir gengu,
um 30% fæddra, en á sama tíma í Danmörku var hann 19%, og er þetta nálega
sama tala og Hannes Finnsson, biskup fær fyrir ungbarnadauðann í Hóla-
stifti á 18. öld. (L. L. F. R. V, 115). En dánartalan er á 18. öldinni 20—30%c,
þegar engar meiriháttar pestir eða hallæri ganga, en þá er hún margfalt hærri.
í yfirliti yfir landlæga sjúkdóma á íslandi, sem Bjarni Pálsson sendir heilbrigðis-
ráðinu 1765, telur hann þessa sjúkdóma: 1. holdsveiki, 2. gula, og er þar vafa-
laust átt við sullaveiki, 3. morbi obstructionum, aðallega hjá konum, og mun
þar átt við tíðateppu, 4. skyrbjúgur, 5. vatnssýki, aðallega hjá konum, en ekki
almenn, og 6. alls konar gigt. (Saga sullav. bls. 12—13). Schleisner telur, að
holdsveiki og skyrbjúgur hafi verið almennari áður fyrr en þegar hann ferðaðist
hér, og tel ég það sennilegt, að minnsta kosti má gera ráð fyrir, að skyrbjúgur
ltafi verið tíður þá hallæri genvu.
Þetta stutta yfirlit yfir aðalsjúkdóma á 18. öldinni verður að nægja til að
gefa hugmynd um, við hvað var að etja í þeini efnum um það leyti, er Bjarni
settist í landlæknisembættið. En við skulum nú atlniga með hvaða ráðum al-
menningur hér á landi barðist gegn sjúkdómum áður en til komu lærðir læknar.
Ur gömlum lækningabókum, er gengu hér manna á meðal og voru til í fjölda
uppskrifta, þekkist mikill aragrúi læknisráða, en því miður hafa fáar þeirra verið