Andvari - 01.01.1987, Qupperneq 109

ANDVARI
GUÐSMENN OG GRÁMOSI
107
Til þeirra voru gerðar kröfur á margvíslegum sviðum sem komu prestsstarf-
inu aðeins við óbeint. Prestar tímabilsins voru mjög virkir á þjóðmálasviði,
sátu margir á alþingi og voru m.a. þess vegna samofnir hinu veraldlega valdi.
A tímabilinu 1845-1916 var allt að þriðjungi alþingismanna prestar.
Forvitnileg eru ummæli séra Porkels Bjarnasonar (1839-1902) á Reyni-
völlum, sem sjálfur var alllengi þingmaður en jafnframt mikill fróðleiksmað-
ur, einkum um íslenska þjóðhætti. Hann segir um prestana í grein sem hann
ritaði í Kirkjublaðið 18919: ,,Margir af prestum jjeim, er jeg þekkti til og
heyrði umgetið í uppvexti mínum [hann var frá Meyjarlandi á Reykjaströnd],
voru sannkallaðir heiðursmenn, sem með stakri alúð gegndu köllun sinni, en
hinir voru því miður nokkrir, sem mjög voru ölgjarnir, og hefi jeg opt síðan
jeg kom til fullorðins-ára undrast, að þeir skyldu sitja í embættum sumir
hverjir og ekki miður liðnir af sóknarbörnum sínum, en þeir þó voru, enda
mátti það með sanni segja að almenningur var þá prestum sínum góður, og
galt þeim vel og skilvíslega það sem þeim bar og þess heyrði jeg jafnvel getið,
að ýmsir gyldu meira en lög stóðu til, jeg hygg að þá hafi sú skoðun eigi verið
svo óalmenn, sem jeg heyrði greindan bónda einhverju sinni láta í ljósi í
samkvæmi, þegar tiltrætt (sic) varð um presta og sýslumenn: „Prestinum
mínum geld jeg með langtum betra geði“, sagði hann, „sýslumannsins hef jeg
aldrei þurft með í öllum mínum búskap, en prestsins leita jeg svo þrátt og opt,
og hjá honum nýt ég sífeldra góðgjörða.“
Athyglisvert er að skáldin úr Þingeyjarsýslum eru hvað neikvæðust í garð
prestanna. Gott dæmi er Jón Trausti (Guðmundur Magnússon) og skáldsaga
hans Halla sem kom út 1906 og segir frá samnefndri sveitastúlku. Örlög
hennar ráðast þegar ungur reykvískur prestur, séra Halldór, tekur við
brauðinu og sest í prestssetrið, þar sem ekkja gamla prestsins er enn fyrir og
Halla verður þjónustustúlka hans. Séra Halldór er heitbundinn Elínu, sem
verður eftir syðra um veturinn. Halla verður síðan vanfær af völdum hins
ur>ga sóknarprests og er saga hennar öll hin ömurlegasta. Er séra Halldór
gerður ábyrgur fyrir eymd hennar — með réttu. Presturinn er metinn á
mælikvarða siðrænnar breytni. Sá mælikvarði er raunar gefinn þegar í þriðja
kafla sögunnar þar sem segir frá innsetningu hans í embætti en þá prédikar
hann út frá þessu versi í I.Tím. 4.12: „Enginn fyrirlíti þig vegna æsku þinnar,
en vertu trúaðra fyrirmynd í lærdómi, hegðun, elsku, trú og skírlífi.“ Séra
Halldór fær illa útreið í sögunni, en aftur á móti fær forveri hans í embætti
hin bestu eftirmæli: „Hann varð öllum harmdauði, bæði á heimilinu og í
sveitinni. Hann hafði haft hvers manns hylli og haft flesta þá kosti til að bera,
sem gera prest vel þokkaðan hjá söfnuði sínum“ (bls. 58)10.
Annað dæmi er Þorgils gjallandi (Jón Stefánsson) og saga hans Upp við
fossa (1902), en þar segir frá ástarsambandi laungetins sonar prests nokkurs
°g skilgetinnar dóttur hans. Harmsögu þeirra lýkur ekki fyrr en presturinn