Andvari - 01.01.1987, Blaðsíða 112

110
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
4. Halldór Laxness: Séraguðmundarkynið
Ein er sú mynd prestsins sem lífseig hefur orðið í íslenskum bókmenntum.
f*að er prestur skynsemisstefnunnar. Búhöldurinn og leiðtoginn í andlegum
og þó einkum í veraldlegum efnum. Skynsemisstefnan eða upplýsingin kem-
ur fram á sjónarsviðið á meginlandinu upp úr miðri sautjándu öld en fer að
hafa áhrif hér á landi eftir miðja átjándu öld.
Séra Páll Björnsson (1621-1706) í Selárdal og séra Björn Halldórsson
(1724-1794) í Sauðlauksdal eru ágætir sem söguleg dæmi um presta skyn-
semisstefnunnar. Séra Páll er raunar á mörkum þess að geta talist til stefn-
unnar sjálfrar þótt hann sé engu að síður góður fulltrúi þeirra viðhorfa, sem
hún einkenndist af. Hann var alhliða gáfumaður og voru afköst hans með
ólíkindum á ýmsum sviðum. Auk þess að vera vel heima í grísku og hebresku,
stjörnufræði, stærðfræði og siglingafræði ritaði hann biblíuskýringar. Hann
var mikill búhöldur og stundaði umtalsverða útgerð, fann meðal annars upp
nýtt bátslag, lét smíða skútu að hollenskri fyrirmynd og stjórnaði henni
sjálfur um árabil. Það sýnir framfarahug hans, að hann var brautryðjandi í
þilskipaútgerð hér á landi.
Séra Björn í Sauðlauksdal var einn af frumkvöðlum skynsemisstefnunnar
hér á landi ásamt Eggert Ólafssyni, Hannesi biskupi Finnssyni í Skálholti og
fleirum. Hann er þekktur fyrir störf sín að garðrækt og jarðyrkju, hann varð
fyrstur íslendinga til þess að rækta kartöflur. Einnig barðist hann gegn
sandfoki og uppblæstri í Sauðlauksdal og ritaði bækur fyrir almenning um slík
efni og önnur.
Fjöldi presta fetaði svipaða slóð langt fram á þessa öld. í lúterskum
kirkjum hefur presturinn að auki haft forystuhlutverki að gegna í menning-
armálum almennt, einkum þó í skólamálum, listum og andlegum fræðum.
Hefur prestsheimilið þannig sinnt verulegu menningarhlutverki í landi, sem
lengst af var án þorpa og bæja.
I verkum Halldórs Laxness gefur að líta ýmsar gerðir presta. Með séra
Guðmundi í Sjálfstæðufólki (1934-35) er dregin upp mynd af hinum ,,hefð-
bundna“ sveitapresti, sem hefur tilhneigingu til þess að sýna meiri metnað á
sviði búskaparins en hinna „eiginlegu“ prestsstarfa enda uppsker hann eins
og til er sáð: við hann er kennt ágætt sauðfjárkyn, sem gengur undir heitinu
s éraguðmun darky nið.
Séra Jón Prímus í Kristnihaldi undir Jökli (1968) virðist í fyrstu nánast
skrípamynd af sams konar presti. Metnaður hans er á sviði prímusaviðgerða
og annarra slíkra verka. Prestsþjónusta hans felst raunar í alhliða þjónustu