Andvari - 01.01.1987, Blaðsíða 113

ANDVARI
GUÐSMENN OG GRÁMOSI
111
við manninn. Kirkjan sjálf, þetta musteri sem með höndum er gjört, skiptir
ekki meginmáli. En séra Jón Prímus er miklu meira en þetta. Um leið og
persónusköpunin felur í sér niðurbrot viðtekinnar prestsímyndar er bent
fram til annarrar eða að minnsta kosti vakin athygli á nýjum áherslum. Þær
hvíla á sköpunartrúnni og kristinni dulhyggju. Trú, sem mótuð er af þeirri
tegund vestrænnar guðfræði sem fellir allt í heimspekilegt form er hafnað.
Bent er þess í stað á miklu upprunalegri útgáfu kristindómsins ef svo má að
orði komast. Pað er bent áFjallræðuna: gefið gaum að akursins liljugrösum...
Sköpunin er „tekin gild“. Þar með endurómar samtíminn í verkinu, á-
herslubreytingar í guðfræði og menningarlífi almennt, spurt er um „mýstik“,
um samlifun með náttúrunni og með öðru fólki til þess á þann hátt að
samsamast guðdóminum sjálfum. Halldór hafði vel efni á að taka upp
þráðinn frá klausturárum sínum, þaðan sem hann þekkti vel hina kristnu
dulhyggju.
Séra Jón Prímus leggur sig fram á sinn hátt. Kirkjan er að sönnu negld aftur
on „Jökullinn stendur opinn“.
Hann gefur kirkjubekkina í eldivið eins og fleiri prestar hafa gert (sbr.
kvæði Davíðs Stefánssonar, „Kirkja fyrirfinnst engin“ sem áður var nefnt).
Og hann skortir ekki annan þeirra þátta sem einkenna alla trú: mýstikina. En
hinn þáttinn skortir hann að mestu: hinn spámannlega19. Hinn dulræni
þáttur í lífsviðhorfi séra Jóns Prímusar ber hinn spámannlega ofurliði. Mýstik
getur endanlega leitt til þess viðhorfs að öll orð séu álitin óþörf og það eitt
sem máli skiptir sé hið ósegjanlega.
ÍHeimsljósi(l937-40) eru þrjár merkilegar gerðir af prestum, hver annarri
ólík. Þarna er séra Brandur, sóknarpresturinn á Sviðinsvík, sem á litla samúð
höfundar, spíritisti, vinur auðvaldsins, nánast óvinur fólksins. Svo er það séra
Janus í Bervík „óguðlegur með öllu“ (Fegurð himinsins 2. kafli). Að mörgu
leyti minnir hann á séra Jón Prímus.
Loks er það séra Jóhann, fangelsispresturinn í Reykjavík. Hann á greini-
lega samúð höfundar og er þekktur úr öðrum verkum skáldsins (Brekkukots-
annál og Innansveitarkroniku). Hér er fyrirmyndin séra Jóhann Þorkelsson,
soknarprestur á Mosfelli og síðar í Dómkirkjunni og jafnframt presturinn,
sem skírði Halldór.
Lað háð sem Halldór getur brugðið fyrir sig, og þá vissulega líka þegar
Prestar eru annars vegar, felur í sér gagnrýni ef menn vilja skilja það svo.
Háðið er áhrifamikil leið til gagnrýni. Hvorki hjá Halldóri né öðrum íslensk-
Um skáldum örlar þó á þeirri tegund miskunnarlausrar hæðni í garð presta
sem í bók Guðbergs Bergssonar, Ástum samlyndra hjóna, þar sem höfundur
óregur upp hina afkáralegustu mynd af prestastefnu í Ferstiklu. Hæðni hans
beinist þó einna mest að biskupi, og fer höfundur þar óneitanlega lítt troðna
slóð (sbr. þó kvæðið „Skriftamál gamla prestsins“ eftir Davíð Stefánsson).