Andvari - 01.01.1987, Síða 133

ANDVARI
LÍFERNISLIST OG LÍTIÐ EITT FLEIRA
131
til spennu, togstreitu sem leysa þurfti með því að skilja hana og skýra? Þar var
vonarljósið sálarfræði og heimspeki.
En annað stuðlaði hér einnig að. Björn M. Ólsen og Finnur Jónsson voru
báðir 19. aldar menn að menntun og hugsunargangi, þó að þeir lifðu nokkuð
fram á þá tuttugustu. Eins og títt var um þá vísindamenn sem mótuðust á
seinni hluta 19. aldar, og raunar fram að heimsstyrjöldinni 1914-18, trúðu
þeir á mátt mannlegrar skynsemi til að leysa öll vandamál og skilja allt sem
skilja þurfti með tilstyrk vísinda. Þeir trúðu því að vísindi gætu náð yfir allt og
að enginn endi væri á mannlegum framförum. Á hinn bóginn veltu menn því
minna fyrir sér hverjar væru andlegar þarfir og eðli mannsins. Maðurinn átti
að vera viðfangsefni náttúruvísinda og skýranlegur með þeim hætti. Og í raun
virðist manni oft að margir vísindamenn þeirra tíma hafi litið svo á að
hlutverk þeirra væri fyrst og fremst þjónusta við vísindin og að heilbrigður
maður ætti að geta öðlast alla sína sælu við að gegna þessari nánast ,,heilögu“
skyldu. Lýsing Sigurðar á lærifeðrum sínum bendir til að þeir hafi verið
gegnsýrðir af þessum anda.
Þegar kemur fram á annan tug þessarar aldar verða mikil þáttaskil. Og sú
kynslóð menntamanna (og listamanna) sem mótast þá tekur að dýrka nýja
guði. Sérstaklega veldur hér heimsstyrjöldin miklu um. Hrun evrópskrar
menningar — samfélög sem virtust traust og gróin tóku nú að riðlast, grimmd
og miskunnarleysi hinnar fáguðu borgarastéttar, — allt þetta og margt fleira
færði mönnum heim sanninn um að öll þessi mikla ,,menningarbygging“ stóð
á ótraustum grunni. Öll ofurtrúin á vísindi, stöðugar framfarir og aukna
mennsku, var lítið meira en spilaborg, sem blása mátti burtu, brothætt skel
sem kurlaðist undir vígvélum herveldanna. Maðurinn uppgötvaði að hann
stóð einn og nakinn andspænis sjálfum sér og sínum eigin örlögum. Hann
varð ekki lengur þjónn, heldur herra. Hann varð sjálfur að skilgreina gott og
illt, rétt og rangt. Hann færðist nær sjálfum sér og gat farið að spyrja: Hver er
ég? Hvert stefni ég? Hvert ber mér að fara? Með öðrum orðum: maðurinn fer
að leitast við að skilgreina sjálfan sig, skoða markmið og leiðir sem ekki eru
lengur sjálfgefin. Og sú angistarfulla hugsun tekur að sækja að honum að
e.t.v. sé hann ekkert annað en það sem hann gerir úr sjálfum sér, ákveður að
verða og að hann beri að lokum alla ábyrgð.
Þessi nýi hugsunarháttur gerir fyrst og fremst vart við sig í heimspeki og
bókmenntum og verður þar raunar mjög áberandi, einkum í bókmenntum.
Fagsálarfræðin — ef undan eru skildar kenningar Freuds sem þá voru raunar
langt frá því að vera fullmótaðar — var á eftir tímanum. Það þurfti aðra
kollsteypu, nýja heimsstyrjöld, og skugga kjamorkunnar þar á eftir til að
hrista upp í sálarfræðinni og raunar stugga að gagni við hinni miklu trú á
vísindin.
Sigurður Nordal var maður hinnar nýju kynslóðar. Hann drakk í sig áhrif