Andvari - 01.01.1991, Síða 51

andvari
JÓRVÍKURFÖR í EGILS SÖGU
49
hann hlýtur viðurkenningu konungs, sem hann oftar en ekki hefur átt í ein-
hverjum deilum við. í íslendingaþáttum eru þessi átök oftast fremur yfir-
borðsleg og hrófla ekki við þeim skýra stéttamun sem er á bónda og konungi.
I báðum þessum sögumynstrum er sæmd aðalpersónu í húfi. í þáttum og frá-
sögnum íslendingasagna af utanförum söguhetja er aukin sæmd hetjunnar
venjulega niðurstaðan, og hún fæst að jafnaði án teljandi fórna. í deilumál-
um innan lands er jafnan meiri vandi að afla og gæta sæmdarinnar, og það
kostar oft miklar fórnir.
Meginstef íslendingasagna er sæmd einstaklinga í samfélagi bænda þar
sem stéttamunur er lítill og hver frjáls karlmaður á sæmdar að gæta fyrir
sjálfan sig og ætt sína. Þær eru í rauninni hetjukviður í lausu máli, sem stund-
um hneigjast til hins kómíska en hafa þó oftar tragískan hljóm. Jafnframt
leiða þær í ljós reglur tafls um völd og orðstír í samfélagi þar sein sæmdin
telst meira virði en lífið og strangar siðareglur reistar á þessum grunni leiða
menn oft út í ógæfu. í frásögnum af íslendingum erlendis er því hins vegar oft
lýst hvernig frjáls einstaklingur getur aukið sæmd sína með því að gerast
konungsmaður án þess að þessi tengsl svipti hann þó persónulegu frelsi eða
sæmd. Átökin um það svigrúm sem einstaklingurinn verður að hafa til að
halda sæmd sinni geta leitt yfir hann ógæfu, en vegna þess að gæfa fylgir yfir-
leitt báðum aðiljum átaka, konungi og íslendingi, lýkur þáttum oftast vel.
Einatt er hægt að líta svo á að þeir lýsi aðlögun sérviturra jaðarbyggja að
samfélagsmiðjunni, og að þessu leyti er grunntónn þeirra kómískur.6 En
ekki eru allir konungar sem frá segir í fornum sögum góðviljaðir gæfumenn
eins og konungar eru einatt í þáttum. Þar er líka að finna rangláta konunga
sem einskis svífast í baráttu við að tryggja og efla völd sín.
Að sumu leyti minnir samband bændahöfðingja við konung í Egils sögu á
íslendingaþætti, en sagan sýnir ýmislegt sem sjaldan kemur í ljós í þáttun-
um. í Eglu kemur skýrt fram að mestar líkur eru til að frjáls bóndi glati sæmd
sinni í samskiptum við konunga, sem einatt setja völd sín ofar rétti þegn-
anna. Fyrri hluti Egils sögu er í samhljóm við þættina að því leyti að þar er
gengið að því sem vísu að styrkur konungs — sem Kveldúlfur kallar „ham-
ingju“ — sé slíkur að bændahöfðingja sé ókleift að vinna sigur ef til átaka
kemur. En sagan er samt harla ólík þáttunum. Hér rista átök hins frjálsa
manns og konungs dýpra og eru harðari. Þau magnast fljótlega svo að enginn
kostur virðist á sættum. Myndin sem dregin er af Haraldi hárfagra er fjarri
því að vera aldökk eins og venja er um myndir af harðstjórum í evrópskum
miðaldabókmenntum. Hann er sterkur foringi og nýtur mikillar hamingju.
Varla er hægt að greina hikleysi hans og miskunnarleysi frá hamingju hans
eða velgengni. En hann skortir þann eiginleika hins góða kóngs að geta séð
greinarmun hræsnara og heiðarlegs manns og verður því rógberum að bráð.
Þetta verður sennilegra af því að rógberarnir hafa nokkuð til síns máls, en
4