Andvari - 01.01.2006, Síða 149

ANDVARI
„AÐ KASTA SÉR MEÐAL ÚTLENDRA ÞJÓÐA"
147
bundinni guðstrú og trúarlegri löghyggju líkt og sjá má í verkum Magnúsar
Stephensen.31 Upplýsingarmönnum var tamt að vega og meta þjóðir út frá
mælikvarða siðmenningar og framfara. Þjóðir heims voru ýmist siðaðar, villt-
ar eða mitt á milli, ýmist á framfarabraut, staðnaðar eða á niðurleið. Siðaðar
voru þær þjóðir sem bjuggu við skipulega stjórnsýslu og lagasetningar, villtar
þjóðir lifðu eins og dýr. I Almennri landaskipunarfræði, fræðibók um heim-
inn og veraldarsöguna frá 1821-27, er þessum sama mælikvarða beitt auk
þess sem þjóðunum er skipað í stigveldi eftir því hversu langt þær hafa náð á
braut upplýsingar:
Ef áqvarða skyldi á hv0rri upplýsingar trpppu ein þióð standi, nægir ecki að líta til þess
einungis, hvað margar lærdóms og vísinda stiptanir eru í ríkinu, heldur á iafnframt að
aðgiætast hvprt nyts0m þecking sé svo almenn hiá þióðinni, og hv0rt sérhv0rt stand
hafi af henni svomikið, sem þess ástand og sýslanir heimta. Þetta ásamt þeckianligri,
af hiátrú og fordómum friálsri skinsemi, er sá sanni mæliqvarði fyrir þjóðanna upplýs-
Tómas tekur þessa orðræðu upp. Upplýsingartrappan heitir hjá honum „mennt-
unartrappa“ og það eru aðeins ein eða tvær þjóðir sem þar tróna efst „en
hinar standa allar neðar“ (sbr. 287). Og á mælikvarða upplýsingarinnar er
Berlín sú borg sem náð hefur hvað mestum þroska að mati Tómasar.33 Sama
mælikvarða leggur hann á trúarbrögð þjóðanna og álítur að önnur trúarbrögð
en hans eigin séu „ófullkomin" (sbr. 255, þar lýsir hann kaþólskri páskahátíð).
Upplýsingarmenn upphófu skynsemina og tengdu hana við sjálfræði, frelsi,
náttúru og guðdóm. Þeir trúðu á skynsemina og skoðuðu heiminn allan í ljósi
hennar. Menn sáu fyrir sér að sagan væri komin að endimörkum og maðurinn
ætti skammt ófarið að hátindi þroskaferils síns. Þeir töldu að vestræn hugsun
hefði þróast frá örófi alda úr hjátrú og villu til þekkingar og sannleika. Heim-
urinn allur var á framfarabraut. Þeir reiknuðu með því að hugtök héldu merk-
ingu sinni ávallt óbreyttri og að hugmyndir þroskuðust líkt og lífverur nátt-
úrunnar. Tómas er þessu marki brenndur, hann lítur t.d. svo á að heimurinn
standi aldrei í stað heldur sé ávallt í framför „frá myrkri til réttari og skýrari
þekkingar“ (sbr. 134). Hann álítur að reynsla mannkyns og greind hafi aukist
eftir því sem aldir liðu (sbr. 55) og segir að „guðabílæti“ forfeðranna séu gróf
og klunnaleg vegna þess að þau voru gerð „meðan snilldin enn var í barn-
æsku“ (sbr. 59). Hann lítur á liðnar aldir sem hlekki í langri keðju: „En engin
öld stendur út af fyrir sig, hún er jafnan áföst við þær umliðnu, hefir tekið í
arf þeirra þekkingu og fært sér hana í nyt samkvæmt sínu eigin eðli“ (sbr. 114,
sjá einnig 287). I umfjöllun Tómasar um þýskar bókmenntir í Ferðabókinni
eru hugmyndir hans um þróun og samhengi hlutanna afar greinilegar. Hann
rekur sögulega þróun skáldskaparins frá ytri búningi reglna og lögmála til
aukins frelsis andans og ímyndunarinnar (sbr. 118). Og í samtíma hans eru