Andvari - 01.01.2006, Side 164

162
ÁRMANN JAKOBSSON
ANDVARI
árangri innan þess ramma sem hinn íhaldssami íslenski bókamarkaður hefur
sett honum. Hver veit nema brátt rísi upp kynslóð sagnfræðinga sem nái hylli
lesenda með sagnfræðiritum undir frumlegri formerkjum en auðvitað munu
fáir úr þeim hópi ná sömu færni og Guðjón.
Eitt einkenni á ævisögum Guðjóns Friðrikssonar er ótalið og hefur oft
verið nefnt af þeim sem um þær hafa fjallað. Guðjón hefur lagt kapp á að
setja ekki saman „helgisögur“ þar sem með öllu er sneitt hjá hinu neikvæða
sem um söguhetjuna má segja.18 Það hefur honum tekist. Eigi að síður má
segja að hann taki sér gjarnan stöðu með manninum sem er viðfangsefnið og
standi jafnan nær honum en öðrum. Er það enda fremur regla en undantekn-
ing í ævisögum og á einnig við hina nýju ævisögu um Hannes Hafstein. Allur
munur er þó á Guðjóni og Kristjáni Albertssyni sem skrifaði um Hannes fyrir
tæpri hálfri öld, eins og ég mun nú gera grein fyrir.
III
Elstu sagnarit um Hannes teljast til vitnisburða samtímamanna og slík rit notar
Guðjón Friðriksson vitaskuld í bók sinni, eins og Barbara Tuchman og frásagn-
arsagnfræðingar yfirleitt. Fyrsta stóra ritgerðin um Hannes Hafstein birtist í
þessu tímariti árið 1923. Það var grein Þorsteins Gíslasonar ritstjóra (1867-
1938) sem var síðan endurprentuð í bókaflokknum Merkir íslendingar.19 Skrif
Þorsteins eru fremur yfirveguð. Hann segir bæði kost og löst á Hannesi, svipað
og Guðjón í Hannesarsögu sinni, hallar hvorki á heimastjórnarmenn né and-
stæðinga þeirra sem fyrst nefndust framsóknarmenn en síðan sjálfstæðismenn
(bæði nöfnin eru hæfilega loðin og þóttu greinilega vel heppnuð enda voru þau
fljótlega tekin til handargagns af þeim flokkum sem bera þau nú).
Mörg helstu minnin í sagnaritun um Hannes Hafstein koma fram strax í
þessari fyrstu úttekt á ævi hans. Það kynni að koma á óvart að Þorsteinn telur
einurð Hannesar í kvenfrelsismálum honum sérstaklega til tekna. Hann fer
nokkrum orðum um þá þversagnakenndu staðreynd að þrátt fyrir að Hannes
hafi verið frjálslyndur Brandesarsinni á æskuárunum í Kaupmannahöfn fyllir
hann strax árið 1888 flokk íhaldsmanna á Islandi, er í „landshöfðingjaflokkn-
um“ svokallaða. Eins dregur hann enga fjöður yfir að seinni ráðherratíð
Hannesar (1912-1914) hafi hvorki gengið né rekið neitt í sjálfstæðisbaráttunni
sem þá var mál málanna. Þó að hann hafi sjálfur um skeið verið róttækari í
skilnaðarmálum en Hannes telur Þorsteinn að sumir andstæðingar uppkasts-
ins hafi farið offari árið 1908. Segir hann að nú muni flestum fara svo „að
þeir undrist stórum, er þeir lesa ýmislegt það, sem skrifað var móti sambands-
lagafrumvarpinu sumarið 1908.“20 Þá rekur hann fleyg orð Hannesar í viðtali
við Lögréttu 22. mars árið 1915: „Þegar jeg er kominn út fyrir landsteinana
er jeg aldrei flokksmaður lengur; þá er jeg að eins íslendingur“.