Andvari - 01.01.1949, Side 95

ANDVARI
Alþýðumenntun og skólamál á íslandi á 18. öld
91
að úrræði urðu engin um fjáröflun í þessu skyni. Á sömu leið
fór um tillögur Gísia biskups Magnússonar um þetta efni 1759.
I"*ær tillögur voru fram ltomnar meðal annars vegna erfiðleika,
sem prestar landsins áttu þá við að stríða, er nú var mjög
hart að þeim gengið að ferma alls ekki ólæs börn, er áður
vildi víða við brenna. Má kalla, að eftir 1760 kæmi slíkt ekki
fyrir um börn, sem- fullvita voru kölluð, en undantekningar
gerðar um vangefin börn, er með hörkubrögðum lærðu að
stagla fræðin utanbókar. Hótanir stjórnarinnar um sektir eða
jafnvel embættismissi presta, ef þeir fermdu ólæs börn, höfðu
hér mikil áhrif. En líldega var ekki örgrannt um, að klerkar
hafi við þetta, um sinn a. m. k., gerzt heldur vægari í dóm-
unr sínum um lestrarkunnáttu fermingarbarna sinna en áður.
Hér hefur nú um hríð rætt verið urn tillögur, ráðagerðir
og framkvæmdir varðandi aiþýðufræðslu af hálfu stjórnar-
valda. Er því næst að geta þess, sem einstakir menn fram-
kvæmdu eða iögðu af mörkum í því skyni að stuðla að fræðslu
harna á 18. öld, en það er reyndar fljóttalið og þó þess vert,
að því sé eklci með öllu gleymt. Sigríður Jónsdóttir, ekkja
Jóns biskups Vídalíns, gaf jörð sína eina 1730 ,,til að kenna
nánigóðum, skikkanlegum munaðarleysingjum í Eystrahreppi
í Árnessýslu bóklestur og skriftir.“ Þessi fallega og einstæða
gjöf má kallast ljós vottur um það, að áhugi Jóns biskups
Vídalíns um menntun alþýðu var ekki orðin tóm, þótt eig'i
entist honurn aldur til þess að fylgja málinu eftir í fram-
kvæmd. Því hefur frú Sigríður á Stóranúpi ekki getað glevmt.
Alllöngu síðar, 1767, gal' Þorvarður prestur Auðunsson jörð
«1 styrktar námi fátækra barna á Hvalfjarðarströnd. En mest
og merkust slikra gjafa var dánargjöf Jóns rektors Þorkels-
sonar, er lagði allar eigur sínar í föstu og lausu til stofnunar
skóla fyrir fátæk börn i Kjalarnesþingi 1759. Þetta var stór-
gjöf, 4170 rd. í peningum og allmiklar jarðeignir að auki.
Svo illa tókst til um meðferð sjóðs þessa, að allmikið tapaðist
af honum skömmu síðar sökum vangæzlu eða óráðvendni
þeirra, sem með áttu að fara. Dróst svo lengi, að sjóðurinn
gæti tekið til starfa samkvæmt vilja gefandans. Loks 1791