Fálkinn - 11.07.1966, Blaðsíða 26

mmta
BBBHHBB9BBEBEBB9BS&BBBSB3
BnBHBBGaBBHBHaBaBBBBBBBSBBBSBBt
HJDRTUR HALLDDRSSDN
FUft
HIM
§•(
UM LJÚS OG LOFTHVOLF SÚLAR
LOFTHVOLFID
SÉ horft á sólina gegnum litað gler, virðast utanmörk henn-
ar vera skörp og ákveðin. En þetta eru mörk hins svo-
kallaða ljóshvolfs sólar því að þaðan stafar mest af hirtu
hennar. En sólin takmarkast þó ekki við yfirborð ljóshvolfs-
ins fremur en jörðin okkar við yfirborð láðs og lagar. Hún
hefur einnig dauft, ytra lofthvolf, sem sést bezt við almyrkva
á sólu, (þ. e. þegar tunglið ber í beina stefnu milli jarðar og
sólar og byrgir þannig fyrir ofsabirtu Ijóshvolfsins. Þykkt
ljóshvolfsins er um 700,000 km.
LOFTHVOLFIÐ - LITHVOLF OG KOROINiA
NEÐRI hluti lofthvolfsins — allt upp í 10,000 km hæð yfir
ljóshvolfi — er kallað lithvolf, en efri eða ytri hluti loft-
hvolfsins kallast kóróna sólar.
Lofthvolf sólar er stjarneðlisfræðingum furðu flókið við-
fangsefni, og til að gera sér nokkra grein fyrir því, hvers
vegna svo er, er bezt að hugsa sér, hvað menn mundu halda um
ytra borð sólar, ef það hefði aldrei sézt í raun og veru (þ. e.
a. s. fyrir tilverknað sólmyrkva). Þá hefði beinlínis verið
gert ráð fyrir því, að sól ,.endaði“ á venjulegan og óskáld-
legan hátt, þannig að sólefnið þynntist mjög fljótlega með
aukinni fjarlægð frá ljóshvolfinu, unz það fjaðraði alveg út
í tvö eða þrjú þúsund km hæð. Þar sem ljóshvolfið er nú
svo þykkt sem áður segir, hefði lofthvolfið ekki verið álitið
annað en þunn skán utan um sólu. Af myndinni má þó sjá
að lofthvolf sólar er vissulega annað og meira en þunnt skæni.
Það er gríðarlega þykkur hjúpur og viðfangsefnið verður
þvi að skýra eðli og tilveruorsakir þessa hjúps.
HUGTAKIÐ HITI
ÁÐUR en reynt er að svara þessari spurningu, gæti verið
hentugt að hnika nokkuð við þeim skiiningi, sem almennt
er lagður í hugtakið hiti. í þeim skilningi, sem hér er um að
ræða, táknar hiti meðalhreyfingarhraða frumeinda eða agna
sólarhvolfsins. Þegar hugtakið hiti er notað í þessari sérstöku
merkingu, er það oft nefnt „kínetiskur" hiti, sem ég kýs að
nefna flughita á voru máli. Það sem sagt var i síðustu máls-
grein bendir til þess, að meðal-hreyfingarhraði lofthvolfsagn-
anna aukist því hærra sem dregur frá ljóshvolfinu. í loftteg-
undum þeim, sem á myndinni sjást, fara frumeindirnar með
hraða sem nálgast Wi milljón km á klukkustund.
Hugtakið hiti er stundum notað á annan veg og táknar Þá
afl og eðli þeirrar útgeislunar, sem efni sendir frá sér. Þegar
rætt er um hita þess efnis, sem falið er djúpt í iðrum sólar,
er orðið notað í þeirri merkingu. En þannig verður það ekki
notað í sambandi við lofthvolf sólar. Hefði lofthvolf sólar
100,000° C „geislahiti" væri það miklu bjartara en ljóshvolfið.
Útgeislanin mundi í rauninni verða svo sterk að Plútó —
fjarlægasta piánetan — ieystist upp í gufumökk. Það er því
heppilegt fyrir okkur, að lofthvolfshiti sólar er ekki nema
flughiti.
ROIVTCEIXI-LJOS OC
IJTFJÓLUBLÁIR GEISLAR 1
Þetta viðfangsefni er öllu snúnara fyrir þá sök, að loft-
hvolfið byrjar eins og það ætli að haga sér eins og búast
mætti við. Fyrstu eitt eða tvö þúsund kílómetrana upp frá
Ijóshvoifinu þynnist efnið í raun og veru mjög með aukinni
hæð eins og vænta mátti. En þá hættir þessi þynning skyndi-
lega og verður mjög óveruleg þótt hærra dragi. Samfara þess-
ari breytingu á hegðun efnisins koma 1 ljós furðulegar stað-
reyndir varðandi hitastig þess.
Fyrstu 2000 km er hitastigið mjög svipað því sem það er
í Ijóshvolfinu, en er hærra dregur, tekur það til að aukast
í stað þess að minnka eins og ætla mætti.
í 3000 km hæð er hitinn sennilega um 7000° C. í 4000 km
hæð kemst hann sennilega víða í lofthvolfinu yfir 20,000° C,
og efst í lithvolfinu, í 10,000 km hæð. rís hitastigið skyndi-
lega upp í 100,000° C. Þessi hitaaukning heldur svo áfram
með aukinni hæð, og í 100,000 km hæð — í kórónunni —
nálgast hitastigið 100,000° C. Hvað getur nú valdið þessari
íiitaaukningu, sem verður með svo furðulegum hætti?
EKKI er þetta þó svo að skilja, að ljóshvolf sólar hafi enga
útgeislan. Það hefur ekki aðeins nokkra útgeislan, held-
ur og útgeislan, sem er mjög sérstaks eðlis. Efri hluti loft-
hvolfsins varpar frá sér röntgengeislum, ásamt venjulegu
ljósi, en neðri lögin senda frá sér útfjólubláa geisla. Það er
þessi útgeislan, sem myndar hin kunnu, jónuðu háloftalög í
lofthvolfi jarðar.
Auk þeirrar útgeislanar lofthvolfsins, sem nú hefur verið
nefnd, er einnig um mikla ljósdreifingu að ræða. Auðvelt er
að gera sér grein fyrir, hvað átt er við með því, ef maður
hugsar sér rykagnir þær, sem glampa í sólargeisla, sem brýzt
gegnum mjóa rifu. Arið dreifir ljósinu en geislar því ekki,
þ. e. að ljósdreifing er einfaldiega stefnusveiging geislanna.
Á svipaðan hátt dreifa frumagnirnar í lofthvolfi sólar litlum
hiuta af því ljósi, sem Ijóshvolfið sendir frá sér. Þegar loft-
hvolfið er ljósmyndað við almyrkva á sólu, er mikið af því
ljósi, sem á myndinni sést útgeislan ljóshvolfsins, sem endur-
varpast af frumögnum lofthvolfsins. Meðfylgjandi mynd var
tekin í þessu dreifða ljósi, en ekki við röntgen- eða útfjólubláa
geisla þá, sem áður voru nefndir. Þessi síðarnefnda útgeislan
verður ekki heldur fundin við yfirborð jarðar þar sem hún
eyðist í efri hlutum okkar lofthvolfs — jónuðu lögunum —
sem betur fer má segja! En hún verður fundin með ljós-
26
FALKINN