Nýjar kvöldvökur - 01.01.1937, Blaðsíða 49

NYTJAJURTIR
43
Steindór Steindórsson frá Hlöðum:
Nytjajurtir.
VI. Lyfja- og eiturplöntur.
(Framh.).
Frá alda öðli hafa menn þekkt fjölda
plantna, sem kunnar voru að því að hafa
lækningakraft. Margar þessar plöntur eru
samtímis eitraðar, og valda sjúkdómum,
ef þeirra er neytt að marki. Frumþjóðirn-
ar þekkja flestar margar lækninga- og
töfrajurtir, en töfrar og lækningar er oft-
ast nátengt meðal þeirra. Síðar, þegar
grasafræðin verður fræðigrein meðal
hinna siðuðu þjóða, er hún fyrst í stað
einkum um lækninganáttúru jurtanna.
Tala lyfjaplantnanna varð um skeið geysi-
há, en hefir af ýmsum orsökum lækkað
stórkostlega í seinni tíð. Til þess mun
einkum bera, að fundizt hafa önnur efni,
sem reyndust jurtaefnunum betri eða
ódýrari, og eins hitt að margar lyfjajurt-
ir áttu frægð sína að þakka hjátrú einni
saman. Þó má telja líklegt, að nú sé full-
langt gengið í því efni að varpa fyrir borð
ýmsum lyfjajurtum, sem notið höfðu virð-
ingar sakir reynslu ótal kynslóða. Yfir-
leitt er því svo háttað, að lyfjajurtirnar
eru eitraðar, þótt mjög sé eiturmagn
þeirra misjafnt og lækningakraft sinn
eiga þær eitrinu að þakka. Allmargar
þeirra hafa síðar orðið nautnalyf sakir
eitursins og áhrifa þess. Oft er því erfitt
að draga takmörkin milli lyfja og eitur-
plantna annars vegar, og nautnaplantna
hinsvegar. Hér verður einungis getið
fárra eitur- og lyfjajurta.
Ef vér lítum í gamlar grasabækur ís-
lenzkar, eins og Grasnytjar síra Björns
Halldórssonar eða Grasafræði Odds
Hjaltalíns sjáum vér, að margar eru þær
villijurtir, er hér vaxa, sem nota má til
lækninga. Flestar þeirra eru nú úr sög-
unni til þeirra hluta, og verulegri frægð
hafa engar náð nema skarfakál og fjalla-
grös. Því er og þannig háttað, að meðal
norrænna jurta er yfirleitt færra um
lyfjajurtir en plantna heitu landanna.
Mun ég eigi að þessu sinni ræða meira
um innlendar lyfjajurtir, en vera má, að
jeg síðar geri því efni einhver skil.
a. Opíum (Papaver somniferum).
Planta sú, svefnjurtin, sem ópíum er
unnið úr, er af draumsóleyjaætt, af henni
er ein villijurt íslenzk, melasól. Ymsar
tegundir þeirrar ættar, þar á meðal svefn-
jurtin sjálf eru ræktaðar hér til skrauts
í görðum, og ganga þær undir hinu
danska nafni sínu „Valmúi“. Svefnjurtin
er fögur jurt. Heimkynni hennar eru
löndin austur frá Miðjarðarhafinu, en nú
er hún ræktuð víða um lönd sakir ópíums-
ins. Mönnum varð snemma á öldum kunn-
ugt, að jurt þessi geymdi efni, sem hafa
svæfandi og deyfandi áhrif. Var hún því
brátt tekin í þjónustu læknislistarinnar,
einkum í Vesturlöndum. í Austurlöndum
og þá sérstaklega í Kína, lærðist mönnum
brátt að neyta hennar sem nautnalyfs.
Efni þetta, sem nefnt er ópíum, fæst úr
aldinum jurtarinnar. Skömmu eftir að
krónublöð hennar falla, skera menn smá-
skurði í frælegið. Þar smitar út mjólkur-
safi, er storknar í loftinu. Er hann hnoð-
aður í kökur, og í þeirri mynd er ópíum
selt manna á meðal. Ópíum er eiginlega
samsafn margra eiturefna, hin merkustu
þeirra eru: morfín, kodein og narkotin.
6*