Tímarit lögfræðinga - 01.10.1983, Page 14

geri mönnum kleift að sjá fyrir með nokkuð öruggri vissu hvernig yf-
irvöldin muni nota þvingunarvaldið og undir hvaða kringumstæðum,
og þá geti menn skipulagt líf sitt með hjálp slíkrar vitneskju.
Grundvallarhugmyndin felst í orðinu: réttarríki, ríki réttarins, þar
sem rétturinn ríkir, réttarveldi. Hér er átt við hvað það sé sem ríki,
hafi völdin, sbr. konuríki, þar eru það konurnar sem ráða. Réttarríki
er þá þegar rétturinn ríkir, en ekki mennirnir. En við nánari umhugsun
sjáum við að í þessu felst eitthvað torráðið. Ekki getur rétturinn ríkt
einn, mennirnir hljóta líka að ríkja. Skýringin kemur í ljós þegar við
sjáum, að réttarríkið er stjórnmálahugsjón, fyrirmyndarástand sem
stefna ber að, eitthvað sem getur prýtt réttarkerfi hvers lands, en þarf
ekki endiléga að gera það, nema í litlum mæli. Réttarríki er kostur, en
aðeins einn af fleiri kostum, sem prýtt geta lögin og réttarkerfið. Við
þurfum því að skilgreina réttarríkið með hliðsjón af öðrum gildum,
þ.e. lýðræði, réttlæti, jafnrétti og jafnræði, og mannréttindum.
Grundvallarhugmyndin, sem felst í orðinu, ríki réttarins, er sú, að
fólk eigi að hlýða réttinum og láta hann stjórna gerðum sínum í sam-
félaginu. En réttarríki er oft notað í þrengri merkingu, þeirri, að ríkis-
valdið skuli bundið lö'gum og háð lögum. Þá er sagt að allar athafnir
ríkisvaldsins og ákvarðanir verði að styðjast við lög, byggjast á laga-
heimildum. En er þetta ekki að segja það sama? Ríkisvaldið er lög-
bundið, og athafnir, sem ekki er lagaheimild fyrir, geta því ekki verið
athafnir ríkisvaldsins sem ríkisvalds. Þær væru löglausar, án lagagildis
og að engu hafandi. En hér er notuð lagaleg skilgreining hugtaksins rík-
isvald, og það er til önnur merking, stjórnmálamerking, ólík lagahug-
takinu. Samkvæmt stjórnmálamerkingu er ríkisvaldið þar sem raun-
verulegt vald í þjóðfélaginu liggur. Þegar þessi merking er notuð, er
unnt að segja að réttarríkið krefjist þess að valdamiklir aðilar í þjóð-
féláginu, Seðlabankinn, verkalýðsfélögin, eða lífeyrissjóðirnir, eigi að
hlýða lögunum eins og hver annar. Þá er upprunalega merkingin skýr,
hlýðni við lögin og réttinn. En hugtakið nær yfir meira en þetta.
Hér kemur þó önnur gáta: Ef við notum ríkisvald í lagalegri merk-
ingu, og þá er ríkisvald samkvæmt skilgreiningu vald, sem byggist á
lögum, þá virðist „réttarríki“ vera aftur tóm upptugga, en ekki merki-
leg hugsjón, sem mönnum ber að hafa í heiðri.
Lausnin á þessari gátu felst sennilega í því, að hugtökin lög og rétt-
ur hafa mismunandi merkingar, eftir því hvort þau eru notuð af lög-
fræðingum eða leikmönnum. Fyrir lögfræðinga eru lög hvað eina sem
byggist á réttarheimildum og uppfyllir skilyrði þau, sem sett eru af
réttarkerfinu fyrir lagagildi. I þessum skilningi eru „lögin“ ýmislegt:
68