Tímarit lögfræðinga - 01.10.1983, Blaðsíða 17

ferli manna með reglum og dómstólum, sem beita reglunum og túlka
þær. Fylgni við réttarríkið er sérstakur kostur laga og réttar, og senni-
lega einna mikilvægasti kostur þeirra. Þessvegna er réttarríkið hið sér-
staka og hið æskilega fyrirmyndarástand réttarins, og þá er skiljanlegt,
hversvegna réttarríkið sé nokKuð, sem dómendur og lögmenn beri á-
byrgð á öðrum mönnum fremur.
Réttari'íkið er nauðsynlegt ef lögin eiga að virða mannlega reisn.
Mannleg reisn er virt þegar menn eru taldir sjálfir geta skipulagt og
skapað sína eigin framtíð.
En ljúkum með því að koma aftur að spurningu, sem varpað var fram
í upphafi. Ef réttarríkið er það ástand mála þegar réttarkerfið er í góðu
heilbrigðu ástandi og starfar vel og eðlilega, er þá einnig unnt að nota
lögin til illra verka? Getur réttarríki verið þar sem harðstjórn er? 1
þeirri mynd, sem hér hefur verið dregin upp af réttarríkinu mætti ætla
að svo væri, þar sem þetta er formleg skilgreining á hugtakinu, það er
skýrt eins og um kost tækisins sé að ræða, kost réttarins sem tækis,
stjórntækis í samfélagi manna. En svarið hlýtur að vera, að harðstjórn-
ir, eins og þeim er hér lýst, munu ekki virða réttarríkið, það setti alltof
miklar hömlur á harðstjórnina í verkum hennar. Fyrir harðstjórana er
enginn hagur og engin ástæða til að fylgja meginreglum réttarríkisins,
og þess vegna gera þeir það ekki.
Þó að mannleg reisn sé virt þegar meginreglum réttarríkisins er fylgt
þá er ekki þar með sagt að virðing fyrir réttarríkinu sé trygging fyrir
því að mannlegri reisn verði ekki misboðið eða að harðstjórar nái ekki
völdum. Engin slík trygging er til, og virða verður fleiri gildi en réttai'-
ríkið ef draga á úr hættu á slíku á öllum tímum, á öllum stöðum. En
minnumst þess einnig, að það er hugmyndin um réttarríkið, sem getur
krafist þess að vikið sé frá grundvallarreglum stjórnarskrár, í stjórn-
skipulegum neyðarrétti, þegar í harðbakkann slær. Réttarríkið getur
verið leiðarvísir í viðsjárverðum heimi, þótt ekki felist í því trygging
gegn öllu illu.
Ritgerð þessi var upphaflega stutt framsöguerindi flutt á málþingi Félags
áhugamanna um heimspeki, um stjórnarskrá og stjórnskipunarhugmyndir, hinn
10. apríl 1983.
Meginhugmyndirnar eru fengnar úr nýlegum skrifum fræðimanna um efnið,
aðallega á Englandi. í ritgerð Joseph Raz ,,The Rule of Law and its Virtue“
(L.Q.R., apríl 1977) er rýnt í umfjöllun um réttarríkið í bók Hayeks, Leiðin til
ánauðar, 6. kafla, (1943. ísl. þýðing, Reykjavík, 1980). i riti sínu Natural Law
and Natural Rights (Oxford, 1980) tekur John Finnis fyrir réttarríkishugmyndir,
og þar sérstaklega ritgerð Raz. Vísa ég til þessara rita vilji menn fá fyllri rök-
71