Tímarit lögfræðinga - 01.11.1993, Síða 6

nefnt hefur verið hefur umræðan að nokkru leyti farið fram í ritdeilum og
kappræðum, en þá verður oft erfitt fyrir þá sem ekki eru þeim mun betur heima
að fylgjast með og leggja dóm á röksemdir. Við þessar aðstæðurgetur verið gott
að rifja upp barnalærdóminn. í þessu tilviki er gagnlegt að fara í stuttu máli yfir
niðurstöður stjórnlagafræðinnar eins og þær lágu fyrir tiltölulega óumdeildar við
upphaf umræðunnar.
Þrátt fyrir ákvæði 2. gr. stjórnarskrár er ríkisvaldið óskipt. Það er hinsvegar
ofið úr þrem þáttum og fengið þrem handhöfum, þar af fer forsetinn með
framkvæmdavaldið ásamt öðrum og löggjafarvaldið ásamt Alþingi. Greining
valdþáttanna stenst þannig ekki fyililega á við verkaskiptingu valdhafanna.
Valdmörkin eru ekki skýr og einkum gerir þingræðisreglan það að verkum að
mörkin milli hinna pólitísku valdhafa eru óskýr í reynd.
Þegar lýðveldi var stofnað á íslandi hafði konungur ekki neytt synjunarvalds
gegn lögum síðan 1914. Forseti hefur heldur aldrei neytt heimildar 26. gr.
stjórnarskrár til að leggja lagafrumvarp undir atkvæði kjósenda. Hann hefur
yfirleitt ekki beitt valdi sínu sjálfstætt nema við stjórnarmyndun, enda er hann
ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum og lætur ráðherra framkvæma vald sitt.
Heimild forseta samkvæmt 26. gr. verður ekki talin fallin niður fyrir notkunar-
leysi en ætla má að henni yrði ekki beitt nema í mjög afbrigðilegum tilvikum, til
að hindra gildistöku laga sem ljóslega fara í bága við stjórnlög og e.t.v.
„viðurkennd viðmið í löggjöf réttarríkis“ og sem „fullnægja ekki lágmarksgild-
um sem lagahefð réttarmenningar okkar áskilur“. Þá getur komið upp su staða
að lög sem fara í bága við stjórnarskrá verði samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu,
og verður það varr talið viðunandi niðurstaða.
Það er eitt af megineinkennum íslenskrar stjórnskipunar að valdhafarnir hafa
tangarhald hver á öðrum. Þingið getur velt stjórn með vantrausti. Forsetinn
getur rofið þing. Dómstólar geta gert lög og stjórnvaldafyrirmæli óvirk ef þau
fara í bága við æðri réttarheimild. Þessi úrræði má öll telja heilbrigð og vænleg til
að stuðla að góðu stjórnarfari. í framkvæmdinni hafa myndast ýmsar venjur um
afskipti valdhafanna hvers af öðrum sem telja má miður holl, svo sem löggjöf um
málefni sem í eðli sínu eru stjórnvaldsákvarðanir, t.d. embættaveitingar,
pólitískar veitingar dómaraembætta, dómsvald og umboðsvald á einni hendi,
ofnotkun bráðabirgðalaga, úrlausnarvald um réttarágreining og refsivald í
höndum stjórnvalda o.s.frv. Þessi afbrigði verða yfirleitt ekki talin fara í bága
við stjórnarskrá en e.t.v. við góða stjórnarhætti.
Pólitísk sjónarmið ráða að verulegu leyti ákvörðunum löggjafarvalds og
framkvæmdavalds, en dómendum er einungis ætlað að taka ákvarðanir á
grundvelli lagaraka. Segja má að dómstólar haldi áfram starfi löggjafans með því
að færa lagareglurnar út í lífið, klæða þær holdi og blóði, ef svo má segja. Þegar
dómari stendur frammi fyrir því að taka stefnumarkandi ákvörðun á hann
142