Tímarit lögfræðinga - 01.02.1998, Side 49

þola bótalaust. Er að því leytinu til reginmunur á réttarvemd þeirri, sem 72. og
75. gr. stjómarskrárinnar veita. í 72. gr. stjómarskrárinnar segir: Eignarréttur-
inn er friðhelgur. Engan má skylda til að láta afhendi eign sína, nema almenn-
ingsþörf krefji. Þarftil þess lagafyrirmœli og komifullt verðfyrir.
5.4 Samanburður við önnur svið
Varðandi heimildir löggjafans til þess að kveða á um meðferð og nýtingu
fiskistofnanna, er mikilvægt að hafa í huga, að setning laga nr. 38/1990 um
stjóm fiskveiða er ekkert einsdæmi í íslenskri löggjafarsögu um ráðstöfun lög-
gjafans á eigendalausum svæðum og verðmætum, sem þeim tilheyra. I H 1981
182 var því hafnað, að vatnsbotn Mývatns utan netlaga einstakra jarða, þ.e. í al-
menningi vatnsins, væri eign íslenska ríkisins í skilningi einkaréttar. Hins vegar
var tekið fram í dóminum, að handhafar ríkisvalds, sem til þess væm bærir,
gætu í skjóli valdheimilda sinna ráðið meðferð og nýtingu botns Mývatns og
botnsverðmæta utan netlaga.
Og hvað hafa handhafar ríkisvaldsins gert með þennan almenning og þau
botnsverðmæti, sem þar er að finna? Þeir hafa með lögum heimilað ríkisstjóm-
inni að beita sér fyrir stofnun hlutafélags, er reisi og reki verksmiðju við Mý-
vatn til þess að vinna markaðshæfan kísilgúr úr botnleðju vatnsins. I því skyni
er ríkisstjóminni heimilt eins og segir í 1. gr. laga nr. 80/1966 „... að selja verk-
smiðjunni hráefni úr kísilgúmámunni í Mývatni utan netlaga eða leigja hlutafé-
laginu afnot hennar“.
Þessi lagasetning er athyglisverð um tvennt. Hún sýnir í fyrsta lagi, að ríkis-
valdið telur sig bært til þess að láta tilteknum aðilum í té aðstöðu til að hagnýta
tiltekinn almenning, þótt ríkið sé ekki eigandi þess landsvæðis, þar sem al-
menninginn er að finna. í öðru lagi sýnir þessi löggjöf, að ríkisvaldið telur sér
heimilt að taka gjald fyrir leigu eða sölu hráefnis úr náttúruauðlind í almenn-
ingi, þótt ríkið sé hvorki eigandi landsvæðisins né heldur náttúmauðlindarinnar
sem slíkrar í einkaréttarlegum skilningi. Hér má færa fram þau rök, að í þessum
efnum komi ríkisvaldið fram sem vörslumaður þeirra hagsmuna og heimilda,
sem íslenskir ríkisborgarar njóta í almenningum og sé með lagasetningunni að
reyna að tryggja, að tekjur af sölu eða leigu hráefnis úr auðlindinni komi þjóð-
arheildinni til góða.17
Annað dæmi af svipuðum toga má nefna, án þess þó að reifað sé í löngu
máli, en það varðar réttarstöðu Landmannaafréttar, sem er eigendalaust svæði.
Með dómi Hæstaréttar í H 1981 1584 var eignatilkalli íslenska ríkisins yfir af-
réttarsvæðinu hafnað, en tekið fram, að handhafar ríkisvalds, sem til þess væru
bærir, gætu í skjóli valdheimilda sinna sett reglur um meðferð og nýtingu land-
svæðisins. Það hefur löggjafarvaldið gert, m.a. með setningu laga um virkj-
unarheimildir Landsvirkjunar á þessu svæði. Því eru þessi tvö dæmi nefnd hér
17 Sjá nánar um þetta efni Þorgeir Örlygsson: „Um eignarhald á landi og náttúruauðlindum", bls.
602-603.
43