19. júní - 19.06.1992, Blaðsíða 19

réttismála til að úrskurða um kærur. Það
hlutverk var áður í höndum Jafnréttis-
ráðs. Hlutverk Jafnréttisráðs við alhliða
stefnumótun í jafnréttismálum var hins
vegar styrkt.
Önnur mikilvæg nýmæli í jafnréttis-
lögunum lúta að sönnunarbyrðinni. Áð-
ur þurfti kærandi að sýna fram á að sá
launamunur sem kært var út af væri
kynbundinn og því brot á jafnréttislög-
um. Með nýju lögunum er sönnunar-
byrðinni snúið við. Nú er það hlutverk
atvinnurekandans að afsanna að launa-
munurinn sé kynbundinn. Það er rök-
stutt með því að ekki sé hægt að gera
ráð fyrir að launþegi hafi nægilega inn-
sýn inn í það sem býr að baki einstök-
um ákvörðunum atvinnurekenda um
laun og önnur kjaraatriði til að geta fært
sönnur á að verið sé að brjóta á honum
lög. Þessa þekkingu hafi atvinnurek-
andinn einn og því beri honum að sýna
fram á að launamunurinn stafi ekki af
kynferði heldur eigi sér einhverjar aðrar
viðurkenndar ástæður. Geti hann það
ekki er nærtækt að úrskurða að launa-
munurinn sé brot á jafnréttislögum.
Vanþekking á jafnréttislögum
Jafnréttislögin eru einu lögin sem leggja
atvinnurekendum skyldur á herðar við
t.d. ráðningar og ákvörðun launa, ef frá
eru skilin lög sem banna að greitt sé
undir taxta stéttarfélaga. Ég hef hins
vegar oft orðið vör við vanþekkingu at-
vinnurekenda og fulltrúa þeirra á lögun-
um. Margir þekkja ekki grundvallar-
ákvæði þeirra, hafa aldrei lesið þau og
velta því ekki fyrir sér hvort verið geti
að þeir brjóti þau. Það er t.d. útbreiddur
misskilningur að frelsi atvinnurekenda
til að greiða umfram taxta sé algert og
þessi misskilningur einskorðast alls ekki
við atvinnurekendurna sjálfa. Lítum t.d.
á eftirfarandi tilvitnun í fréttabréf ASÍ frá
því í apríl 1991: „Vandamálið frá okkar
bæjardyrum séð er að við getum ekki
náð því að menn fái sömu laun fyrir
sömu vinnu hjá sama atvinnurekanda
meðan raunverulega greidd laun eru
langt yfir taxta og það er geðþótta-
ákvörðun atvinnurekanda hvernig hann
raðar starfsfólkinu svo lengi sem hann
greiðir yfir taxta."
Kjarni málsins er sá að atvinnurek-
andi má ekki mismuna kynjum í nein-
um þeim ákvörðunum sem snerta laun
eða aðrar þóknanir fyrir vinnu, hvort
sem það eru grunnlaun, fríðindi, álags-
greiðslur, ákvarðanir um greiðslur fyrir
óunna yfirvinnu eða önnur kjaraatriði.
Jafnréttislögin ná til allra launa, án tillits
til þess hvort þau eru samkvæmt kaup-
taxta eða ekki. Jafnréttislögin geta ekki
tekið á almennum launamun milli ein-
stakra hópa f þjóðfélaginu sem sumir
vildu einnig kalla launamisrétti, svo
sem á milli faglærðra og ófaglærðra.
Þau taka hins vegar á launamun sem
má rekja til kynferðis. Með jafnréttislög-
in að vopni er því hægt að hafa áhrif á
kjör stórra launþegahópa.
Launþegahreyfingarnar hafa einkum
beitt sér gegn því launamisrétti sem birt-
ist með beinuni hætti í taxtakerfunum
sjálfum. Besta dæmið er að sjálfsögðu
þegar þeir taxtar voru afnumdir sem
hétu beinlínis kvennataxtar og karla-
taxtar en það var gert seint á sjöunda
áratugnum. Launþegahreyfingarnar
hafa ekki látið það launamisrétti til sín
taka sem orsakast af mismunandi yfir-
borgunum til launþega eða af mismun-
andi greiðslum fyrir óunna yfirvinnu þar
sem opinberar stofnanir eiga í hlut,
nema með almennum kröfum um að
færa kauptaxta meira til samræmis við
raunverulega greidd laun.
Launaleyndin er til trafala
Konur á vinnumarkaði eru ekki undan-
skildar þegar fullyrt er að þekking á
jafnréttislögunum sé af skornum
skammti. En við bætist að launaleynd
ríkir í mörgum fyrirtækjum og því vita
konur oft ekki hvað karlar í sambærileg-
um störfum eru með í laun. Þessi launa-
leynd getur snert afmarkaða launaþætti,
svo sem ýmis fríðindi eða t.d. greiðslur
fyrir óunna yfirvinnu ef um opinberar
stofnanir er að ræða. í mörgum fyrir-
tækjum á almennum markaði er starfs-
íólk beðið um að halda öllu sem snertir
laun þess og kjör leyndu hvert fyrir
öðru. Jafnréttíslögin gefa konum færi á
að komast yfir þessa hindrun. Hafi kona
grun um að henni sé mismunað í laun-
um og leitar til kærunefndar getur kæru-
nefnd aflað nákvæmra upplýsinga. Jafn-
réttislögin kveða á um að atvinnurek-
endur hafi skýlausa upplýsingaskyldu
gagnvart kærunefnd. Þegar kærunefnd
fjallar um launakæru getur hún því beð-
ið um allar upplýsingar sem nefndin tel-
ur máli skipta án tillits til þess hvort
launaleynd ríki í fyrirtækinu eða ekki.
Víða eru launakerfi það sem kallað er
ógagnsæ. Heildarlaunin myndast þá af
mörgum launaþáttum sem hver heitir
sínu nafni. Starfsfólk á sama vinnustað
er líka oft í mismunandi stéttarfélögum
og margir kjarasamningar í gangi.
Launamunur getur þá átt rætur að rekja
til mismunandi samningsgerðar við
fleiri en eitt stéttarfélag. Því flóknari sem
launagreiðslufyrirkomulagið er því
erfiðara getur verið að bera kjörin sam-
an. Hér er vert að leggja áherslu á að
mismunandi stéttarfélög eða aðferðir
við samningagerð eiga ekki að þurfa að
skipta neinu um samanburð milli
kvenna og karla sem gegna jafnverð-
mætum og sambærilegum störfum. Þá
getur það skipt máli fyrir konur að vita
að þær fyrirgera ekki rétti sínum til að
kæra meint launamisrétti þó þær hafi
fallist á einstaklingsbundinn launa-
samning en komist að því síðar að karl-
ar í sambærilegum störfum eru hærra
launaðir.
Kurteisar konur kæra ekki
Flestir vinnustaðir á íslandi eru fámenn-
ir og nálægðin við atvinnurekandann
mikil. Að kæra er róttæk ákvörðun sem
er langt frá því auðveld. Ég heyri oft
dæmi um mismunun í launum og fyrir
kemur að konur leita álits hjá mér á því
hvort verið geti að jafnréttislög séu brot-
in á þeim. Ótti þeirra við afleiðingar
þess að kæra er mjög áberandi. Verður
þeim sagt upp? Eyðileggst samstarfsand-
inn? Eiga þær nokkra framtíð í fyrirtæk-
inu ef þær kæra? Fá þær nokkra vinnu
annars staðar? Fá þær stimpil sem vand-
ræðamanneskjur sem fylgir þeim fram-
vegis? Er þá ekki bara betra að hætta
þegjandi og hljóðalaust ef þær sætta sig
ekki við að vera mismunað og tekst ekki
að ná fram leiðréttingum — og vona svo
að næsti vinnustaður sé betri?
Allar þessar spurningar eru eðlilegar.
Við megum samt ekki láta þær verða til
þess að við sækjum ekki rétt okkar. Við
eigum heldur ekki að glíma við launa-
málin einar og einangraðar. Þegar grun-
ur leikur á að verið sé að brjóta gegn
jafnlaunaákvæðum jafnréttislaga skiptir
öllu máli að leita liðsinnis við að fá
leiðréttingu. Samstarfsfólk getur veitt
mikilvægan stuðning. Samstarfskarlar
ættu ekki að líta á tilraunir til að leið-
rétta jafnlaunavanda á vinnustað sem
ógnun við hagsmuni sína. Stéttarfélög,
kvennasamtök og skrifstofa Jafnréttis-
ráðs eru allt aðilar sem veitt geta mikil-
vægan stuðning. En það gildir um þessi
mál eins og alla aðra réttindabaráttu;
brautin er erfiðust fyrir þá sem fyrstir
fara og ryðja hana smátt og smátt fyrir
aðra. Því duglegri sem við erum að
beita fyrir okkur jafnréttislögunum því
auðveldara verður að knýja fram breyt-
ingar í samræmi við þau. Einhvern tíma
rennur sá dagur að jafn sjálfsagt verður
að vísa til jafnréttislaganna eins og um-
ferðarlaganna.
19