Fréttablaðið - 04.12.2010, Síða 30

30 4. desember 2010 LAUGARDAGUR
Kókosolía er dæmi um vöru sem
er víða auglýst sem
mikil heilsubót og er
jafnvel sögð grenn-
andi. Alfons Ramel,
næringarfræðing-
ur hjá Rannsókna-
stofu í næringarfræði við Háskóla
Íslands, segir þetta ekki alls kostar rétt. „Í fyrsta
lagi er ekki rétt að kalla kókosfitu olíu enda er hún
ekki í fljótandi formi. Samsetning hennar er reynd-
ar aðeins mismunandi en yfirleitt er þetta mjög
hörð fita.“
Alfons segir fitutegundir hafa mismunandi sam-
setningu sem hafi áhrif á það hvort fitan sé hörð
eða mjúk. „Rannsóknir benda til þess að fitusýrur
sem eru stuttar eða miðlungslangar hafi öðruvísi
efnaskipti og sumt bendir til að þær séu grennandi.
Í kókosolíu er hlutfall fitusýra af þessari gerð um
tíu prósent. Út frá því er fullyrt að hún sé hollari.
Í henni eru hins vegar um nítíu prósent af venju-
legum fitusýrum og er fullyrðingin því hæpin, auk
þess sem gera þyrfti viðurkennda rannsókn til að
mega halda slíku fram. Fullyrðingin þyrfti auk
þess að vera á lista Evrópu sambandsins yfir leyfð-
ar heilsufullyrðingar.“
H
eilsufullyrðing-
ar tengdar nær-
ingu og matvæl-
um er víðs vegar
að finna á íslensk-
um markaði. Ætla
mætti að þær hefðu allar hlotið náð
fyrir augum eftirlitsaðila en því
fer fjarri og talsvert er um ólög-
legar fullyrðingar sem ekki eiga
við rök að styðjast. Sumt virðist
saklaust og eflaust fer það fram-
hjá mörgum að um ólöglegar merk-
ingar og fullyrðingar er að ræða
en dæmin eru mörg.
„Fullyrðing um að brún hrísgrjón
frá Uncle Ben‘s séu góð fyrir hjart-
að er til að mynda ekki leyfileg og
ekki er leyfilegt að auglýsa morg-
unkorn í hjartalaga skál enda gefur
það sams konar virkni til kynna. Þá
er ekki leyfilegt að gefa til kynna að
fólk geti skroppið saman um marg-
ar fatastærðir með því að borða til-
tekinn mat,“ segir Ingibjörg Gunn-
arsdóttir, prófessor í næringarfræði
við matvæla- og næringarfræði-
deild Háskóla Íslands.
Ný reglugerð tók gildi í apríl
Evrópusambandið gaf út reglugerð
um næringar- og heilsufullyrðing-
ar er varða matvæli í desember
2006 og tók hún gildi 1. júlí árið
2007. „Þar með voru fyrstu sam-
ræmdu reglurnar um notkun full-
yrðinga í aðildarlöndunum sett-
ar,“ segir Ingibjörg. Reglugerðin
kveður á um að allar þær heilsu-
og næringarfullyrðingar sem séu
notaðar í merkingum, kynningum
eða auglýsingum þurfi að vera til
á samræmdum lista Evrópusam-
bandsins. Reglugerðin tók gildi
á Íslandi 28. apríl síðastliðinn en
framleiðendur og innflytjendur
hafa tólf mánaða frest til að upp-
fylla ákvæði hennar og rennur
hann út 28. apríl á næsta ári.
Fáar fullyrðingar leyfðar
Enn sem komið er eru örfáar full-
yrðingar leyfðar á lista Evrópusam-
bandsins. Þær skiptast í þrjá flokka;
í fullyrðingar sem snúa að börnum,
fullyrðingar sem snúa að sjúkdóm-
um og almennar heilsufullyrðing-
ar. Matvælaöryggisstofnun Evrópu
hefur hins vegar í kringum 44 þús-
und heilsufullyrðingar til umfjöll-
unar og gefur Evrópusambandinu
álit sem það síðan notar til hlið-
sjónar við gerð listans. „Við erum
að bíða eftir því að listinn í heild
sinni verði tilbúinn til að geta inn-
leitt reglugerðina til fulls en fram
að því er hálfgert millibilsástand,“
segir Helga Pálsdóttir, sérfræðing-
ur hjá Matvælastofnun, en stofnun-
in hefur yfirumsjón með heilbrigð-
iseftirliti í landinu. „Mér sýnist þó
á öllu að þetta ætli að verða mjög
strangt og flestu er hafnað.“
„Samkvæmt reglugerðinni verða
næringar- og heilsufullyrðingar
meðal annars að vera skýrar og
nákvæmar og byggja á vísindalega
viðurkenndum heimildum. Þær
mega ekki vera rangar, tvíræðar
eða villandi, hvetja til óhóflegr-
ar neyslu matvæla, gefa í skyn að
nægilegt magn næringarefna fáist
ekki úr rétt samsettri fæðu og vísa
til breytingar í líkamsstarfsemi
með texta, myndefni, teikning-
um eða táknum. Þegar heilsufull-
yrðing fæst samþykkt og er sett á
vöru þarf enn fremur að taka fram
mikilvægi fjölbreyttrar fæðu og
heilbrigðs lífernis, það magn mat-
væla og lífsmynstur sem þarf til
að fá fram þau jákvæðu áhrif sem
fullyrt er um og upplýsingar um
einstaklinga sem ættu að forðast
matvælin,“ útskýrir Ingibjörg. „Ef
við lítum í kringum okkur er ljóst
að víða er pottur brotinn í þessum
efnum,“ bætir hún við.
Eftirlit
Heilbrigðiseftirlit sveitarfélag-
anna hafa eftirlit með framleið-
endum hvert í sínu umdæmi í
umboði Matvælastofnunar. Óskar
Ísfeld Sigurðsson, deildarstjóri
hjá Heilbrigðiseftirliti Reykjavík-
ur, segir að eftirlitið hafi afskipti
af fjölmörgum aðilum á hverju
ári. „Í því millibilsástandi sem
ríkir þar til frestur til að upp-
fylla ákvæði reglugerðar Evrópu-
sambandsins rennur út styðjumst
við við fimmtu grein reglugerðar
um merkingar matvæla frá árinu
2005, sem meðal annars kveður
á um að merking skuli ekki vera
blekkjandi og að ekki megi eigna
matvælum þá eiginleika að fyr-
irbyggja eða vinna á sjúkdómum
manna eða hafa lækningarmátt.
Eins er unnið eftir 11. grein mat-
vælalaga frá árinu 1995,“ segir
Óskar. Hún kveður meðal ann-
ars á um að óheimilt sé að dreifa
matvælum þannig að þau blekki
kaupanda að því er varðar eðli
eða áhrif. „Ef við verðum þess
áskynja að verið sé að brjóta þessi
lög grípum við til aðgerða. Við
þurfum hins vegar líka að taka
mið af stjórnsýslulögum og beita
alltaf vægustu mögulegu úrræð-
um til að ná árangri. Ef vara ógnar
ekki beinlínis heilsu fólks fá fyrir-
tækin frest til að lagfæra merking-
arnar en sé því ekki fylgt eftir er
gripið til frekari aðgerða og dreif-
ing vörunnar stöðvuð.“
Framleiðendur sem ganga of langt
Nýlegt dæmi um slíkar aðgerðir
eru gegn fyrirtækinu My Secret
sem framleiðir engiferdrykk sem
var lengi vel sagður virka vel á alls
kyns kvilla; gigt, astma, mígreni,
tíðaverk, flensu, húðvandamál og
bólgur svo dæmi séu nefnd. Fram-
leiðandinn var skráður í umdæmi
Heilbrigðiseftirlitsins í Hafnar-
firði og Kópavogi, sem fór fram
á úrbætur. Þegar þeim var ekki
sinnt var dreifingin stöðvuð, sem
varð til þess að framleiðandinn
lét merkja vörurnar upp á nýtt.
„Heilbrigðiseftirlit Reykjavíkur
gerði síðan athugasemd við engi-
ferdrykk í Bónus þar sem heilsu-
fullyrðingar voru settar fram og
hefur merkingunum verið breytt,“
segir Óskar.
Ingibjörg ritaði nokkuð harðorða
grein í Morgunblaðið 20. október
síðastliðinn þar sem hún fjallaði
meðal annars um umrædda engi-
ferdrykki og ísbúð sem auglýsti
jógúrtís sem var sagður lækka
kólesteról. Þá minntist hún á aðra
ísbúð sem auglýsti mjólkurhrist-
ing sem væri góður fyrir sjónina.
Hún óskaði eftir svörum frá Mat-
vælastofnun og Heilbrigðiseftirlit-
inu á því hver bæri ábyrgð á því
að reglugerð Evrópusambandsins
væri framfylgt. Hún segir ánægju-
legt að gripið hafi verið í taumana.
„Það er verið að vinna í þessu af
fullum krafti og virðist bæði áhugi
og vilji til staðar.“
Blaðamaður fór hins vegar á
stúfana og gat ekki betur séð en
að bláberjamjólkurhristingur
sem var auglýstur í Ísbúð Garða-
bæjar á Garðatorgi ætti bæði að
vera góður fyrir heilann og sjón-
ina og þá hangir My Secret-skilti
með fjölmörgum heilsufullyrð-
ingum ennþá uppi fyrir ofan sér-
stakan My Secret-kæli í Hagkaup
í Garðabæ. Ingibjörg bindur vonir
við að þegar frestur til að uppfylla
skilyrði reglugerðar Evrópubanda-
lagsins renni út fái slíkar fullyrð-
ingar ekki að viðgangast. „Það
er bara verst hvað menn komast
stundum upp með að græða lengi
áður en gripið er inn í.“
Fullyrðingar sem standast ekki lög
Fullyrðingar um að tilteknar matvörur séu hollar, hafi ákveðna virkni eða lækningamátt er víða að finna. Þær eru margar ólög-
legar en dæmi eru um að menn komist upp með þær í lengri tíma með tilheyrandi gróða. Vera Einarsdóttir kynnti sér málið.
VONGÓÐ Ingibjörg vonar að ný reglu-
gerð Evrópusambandsins verði til góðs.
HERTAR REGLUR Þó að verið sé að merkja eða auglýsa vöru sem almennt þykir holl þurfa allar heilsufullyrðingar að vera á lista Evrópusambandsins yfir leyfðar fullyrðingar. Þar er eitt af skilyrðunum að þær byggi á
viðurkenndum rannsóknarniðurstöðum. Auglýsingar og merkingar mega heldur ekki vísa í breytingar á líkamsstarfsemi með texta, myndefni eða táknum eins og til dæmis hjartalaga matarskálum. NORDICPHOTOS/GETTY
ÓLÖGMÆTAR FULLYRÐINGAR
Á lista Evrópusambandsins eru fjórar fullyrð-ingar leyfðar á lista yfir heilsufullyrðingar
sem snúa að sjúkdómum. Þrjár fjalla um plöntu-
efni sem hefur verið sýnt fram á að geti lækk-
að kólesteról í ákveðnu magni og ein um tyggi-
gúmmí sem er sætt með 100 prósent xylitoli. Ef
við tökum síðastnefndu fullyrðinguna sem dæmi
má setja það á umbúðir, merkingar og í auglýs-
ingar að sýnt hafi verið
fram á að 100 prósent xyl-
itol dragi úr tannskemmd-
um. Hins vegar þarf þá
einnig að taka það fram að
til að ná tilætluðum árangri þurfi að neyta
2-3 g af tyggigúmmíi með 100 prósent xylitoli að
minnsta kosti þrisvar sinnum á dag eftir mál-
tíðir.
Á listanum yfir bannaðar heilsufullyrðingar
sem snúa að börnum hefur 29 fullyrðingum enn
sem komið er verið hafnað. Ein snýr að mjólk og
osti. Fullyrðingin sem óskað var eftir að fengist
samþykkt var sú að mjólkurvörur stuðluðu að
tannheilbrigði barna. Fullyrðingunni var meðal
annars hafnað vegna þess að ekki hefur tekist
að sýna fram á beint orsakasamband á milli þess
að borða mjólkurvörur og fullyrðingarinnar sem
um ræðir.
Leyft og hafnað Hæpið að segja kókosolíu hollari
■ FÁAR HEILSUFULLYRÐINGAR FÁ SAMÞYKKI EVRÓPUSAMBANDSINS
Gamalgrónar fullyrðingar
Fullyrðingar á maltflöskum eru í raun bannaðar. Egill
Skallagrímsson hefur frest til 28. apríl 2011 til að merkja
flöskurnar upp á nýtt. Á flöskunni stendur: Nærandi og
styrkjandi. Gefur hraustlegt og gott útlit. Bætir meltinguna.
Merkingum breytt
Fyrirtækið My Secret hefur þurft að merkja
drykkina sína upp á nýtt en framan af voru
þeir sagðir hafa góð áhrif á ýmsa kvilla.
Stangast á við reglugerð ESB
Í ísbúðinni í Garðabæ er fullyrt að bláberja-
mjólkurhristingur sem þar fæst sé góður
fyrir heilann og sjónina.