Morgunblaðið - 22.03.2009, Síða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. MARS 2009
gekk þó sum okkar og önnur létu það
ekki villa sér sýn. Fyrir þau verður
skellurinn vonandi minni nú.
Dansað kringum gullkálfinn
Kreppan vekur til vitundar.
Spurningar vakna um hvað sé þess
virði að eftir því sé keppt, í hverju
felst hamingja, verðgildi, lífsfylling,
manngildi? Hefur líf okkar í góð-
Klassísk gildi sem felast í að sníða
sér stakk eftir vexti, una glaður við
sitt eða sjá fegurð hins smáa féllu í
gleymsku. Heilluð af hugarfari út-
rásartímans freistuðu sum okkar
þess að gera drauminn að veruleika:
taka þátt í kapphlaupinu um lífs-
gæðin og uppskera okkar hluta af
góðærinu. Ekki skorti hvatningu eða
fyrirmyndir. Lífstílsþættir í ljós-
vakamiðlum og helgarkálfar með
dagblöðum buðu upp á innlit, útlit,
mat, drykk, ferðir, dekur, spa,
heilsu, lúxus, munað, neyslu.
Of mörg okkar létu sér ekki nægja
að dreyma heldur hrundu draumn-
um í framkvæmd. Láni var bætt við
lán – bankaláni var aukið við lífslán.
Heimsmynd hagvaxtarins renndi
stoðum undir það mat að öllu væri
óhætt. Húsnæði var stækkað, skipt
var um eldhúsinnréttingu,
einum bíl bætt við, keyptur
jeppi, frístundahús byggt,
farið á skíði, flogið í sól, bog-
inn spenntur. Án þess að bera
saman það sem aflað var og
hitt sem var eytt – tekjur og
útgjöld – voru lifnaðarhættir
hins ríka smátt og smátt teknir
upp án þess að hugað væri að hinu
fornkveðna að betra sé að afla áður
en eytt er. Greiðslukortin, yfirdrátt-
urinn, neyslulánin og kaupleigan
gerðu okkur mögulegt að berast á,
sýnast, standast samanburð, sanna
okkur í kapphlaupinu um lífsgæðin.
Það var auðvelt að láta hrífast af
draumsýn útrásartímans, ekki síst
þegar stofnanir og ráðamenn sem
við treystum drógu ekki upp rétta
mynd af ástandinu. Góðærið snið-
E
ftir hrunið í haust hafa
ágengar spurningar
skotið upp kollinum og
gömul spakmæli öðlast
nýja merkingu. „Maður
líttu þér nær“ og „maður þekktu
sjálfan þig“ eru þar á meðal. Í anda
þeirra viljum við sem þetta ritum
þrengja sjónarhornið frá því sem
verið hefur í fyrri greinum okkar og
spyrja: Berum við hvert og eitt ein-
hverja ábyrgð á þeirri stöðu sem upp
er komin?
Þegar við lítum yfir árin frá alda-
mótum höfum við flest talið að hagur
samfélagsins færi batnandi. Tekjur
okkar og þjóðarbúsins jukust, kaup-
máttur óx, velta heimila og fyr-
irtækja varð stöðugt meiri. Dag
hvern fræddu fjölmiðlar okkur um
vísitölur sem fæst okkar vissu hvað
mældu en allar fóru stighækkandi.
Heimsmynd vaxtarins var haldið að
okkur sem náttúrulögmáli. Furðu
margir voru þeirrar skoðunar að
aldrei aftur mundi kaupmáttur
minnka og kjör versna, að sam-
dráttur heyrði sögunni til og að aldr-
ei aftur kæmi kreppa.
Gengið í glansheim
Við þessar aðstæður gengu mörg
okkar inn í glansheiminn, héldu á vit
drauma um velsæld og ríkidæmi.
Glanstímaritin gáfu tóninn. Unga,
fallega, ríka og fræga fólkið varð
hetjurnar sem við bárum okkur sam-
an við í laumi.
Í samanburði við hina ríku virtust
kjör hins almenna borgara annars
flokks. Manngildi þess sem stóð höll-
um fæti var jafnvel dregið í efa.
ærinu falist í einlægri leit að þessu
gildum? Eða stöndum við ef til vill
uppi með þá óþægilegu tilfinningu að
hafa verið höfð að ginningarfíflum
þeirra sem mótuðu lífsstíl neyslu-
hyggjunnar, sjálfskipuðu tískulögg-
anna sem enn er víða hampað þrátt
fyrir hrun þeirrar heimsmyndar sem
gat þær af sér, heimsmyndar vaxtar
og neyslu.
Þegar augum er rennt yfir ís-
lenskt samfélag síðustu ára leitar
ævaforn mynd á hugann: heillað fólk,
konur og karlar, ungir og gamlir, í
hröðum taktföstum dansi í kringum
Hrunið og einstaklingurinn – ábyrgð
Eftir Ingu Rún Sigurðardóttur
ingarun@mbl.is
F
ullyrðingin að koffín bæti
skap jafnt og frammistöðu
er nokkuð sem dr. Jack
James, sálfræðingur og
gestaprófessor við Há-
skólann í Reykjavík, setur stórt
spurningarmerki við. Það gerir hann
með réttu því hann hefur varið síð-
ustu 10-15 árum í rannsóknir á áhrif-
um koffíns hvað varðar hjartaheilsu,
skap og frammistöðu neytendanna.
„Eftir þessar rannsóknir er orðið
ljóst að næstum öll áhrifin af bættri
frammistöðu og skapi vegna koff-
ínneyslu er hægt að rekja að nærri
öllu leyti til þess að verið er að fjar-
lægja fráhvarfseinkennin og það er
enginn ágóði fenginn með koffíninu
sem fólk innbyrðir. Áhrifin sem fólk
upplifir á hverjum degi eru því í raun
blekking, mjög áhrifamikil blekking.
Þetta kemur til vegna þess að fólk
samþykkir að það sé eðlilegt að
vakna þreyttur og slappur. Hægt er
að rekja stóran hluta þessa slapp-
leika til fráhvarfseinkenna frá koff-
íni,“ segir prófessorinn.
Margir grínast með það að vera
koffínfíklar en samkvæmt James er
það ekkert grín. „Það er ljóst að fólk
verður líkamlega háð koffíni. Ef fólk
hefur drukkið kaffi reglulega um
tíma, finnur það fyrir einkennum
þegar það hættir, mismiklum þó.
Kannski er það ekki eins hresst og
vanalega en aðrir fá mjög slæman
fráhvarfshöfuðverk, sem venjuleg
verkjalyf slá ekki á.“
Getur ekki betur með koffíni
Hann útskýrir að þessi fráhvarfs-
einkenni hverfi með fyrsta kaffiboll-
anum á morgnana. „Það sem rann-
sóknir okkar hafa leitt í ljós er að ef
fólk er hætt að innbyrða koffín er
frammistaða þess alveg jafn góð og
þegar koffínneytendur eru undir
áhrifum koffíns. Það eina sem koff-
ínið gerir er að koma fólki í sitt venju-
lega ástand vegna þess að það er orð-
ið háð efninu.“
Hann segir að koffín valdi sumsé
ekki betri frammistöðu heldur séu
það koffínfráhvarfið sem valdi verri
frammistöðu. „Skilaboðin frá fram-
leiðendum eru alltaf þau að koffín láti
þér líða betur og þú standir þig einn-
ig betur. Þau eru allt frá því að tebolli
hressi yfir í ýktari skilaboð um aukin
afköst eins og í auglýsingu um orku-
drykki. En í raun eru allar þessar
fullyrðingar rangar, það er ekkert
sem staðfestir þetta.“
En hvaða augum telur hann að
sagan eigi eftir að líta koffín? Er við-
horfið að breytast?
„Svona hlutir finna sér alltaf leið til
að koma fram í dagsljósið og fólk á
eftir að átta sig á staðreyndunum.
Breytingin verður ekki á einni nóttu
því koffín er án efa það lyf sem mest
hefur verið neytt í mannkynssögunni.
Það er ekkert annað efni sem hefur
náð álíka útbreiðslu, ekki einu sinni
alkóhól og tóbak, langt í frá.“
Koffín er svo stór hluti hversdags-
ins hjá flestum að fæstir hugsa um
það sem lyf, útskýrir James. Enn-
fremur er kaffidrykkja líka félagslegt
fyrirbæri, rétt eins og oft er sagt um
reykingar.
„Reyndar eru ýmsar samlíkingar
milli koffínneyslu og reykinga. Til
dæmis eru viðbrögð stórfyrirtækj-
anna við vísindalegum staðreyndum
Morgunblaðið/Ómar
Glært frekar en svart „Ég fæ mér vatnsglas í stað kaffis. Fólki finnst það skrýtið en ég get vottað að það verður al-
veg eins eðlilegt að fá sér glas af vatni eins og kaffibolla,“ segir prófessorinn.
Stormur
í kaffibolla
Hressir kaffibollinn þinn þig ekki við heldur linar
aðeins fráhvarfseinkennin? Því heldur dr. Jack
James, gestaprófessor við Háskólann í Reykjavík,
fram en hann heldur fyrirlestur um þetta út-
breiddasta lyf sögunnar í vikunni.