Morgunblaðið - 29.04.2009, Blaðsíða 22

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 29. APRÍL 2009
ALLIR vita að
páskar eru hreyfanleg
hátíð innan almanaks-
ins þannig að munað
getur 35 dögum frá
tunglkomu eftir vor-
jafndægur. Eftir
þessari höfuðhátíð
dansar síðan fjöldi
annarra tyllidaga frá
upphafi lönguföstu og
þar til um níu vikum
eftir páska. Árni Björnsson, sá
mikli meistari daganna, talar um
hræranlegar hátíðir fyrir þetta
helgidagakerfi, sem á latínu kallast
festa mobilia, á ensku movable
feasts og á þýsku bewegliche
Feste.
Blind trú á markaðinn
Margt er á hreyfingu um þessa
páska í okkar samfélagi eins og
víðar um heiminn og aðeins hálfur
mánuður í ögurstund alþingiskosn-
inga. Krepputímarnir sem við nú
erum vitni að munu skilja eftir sig
djúp spor í minni margra, enda
láta þeir fáa ósnortna. Enginn veit
hvenær og hvernig þeim hremm-
ingum muni linna. Margir upplifa
kreppuna líkt og náttúruhamfarir
og hneigjast til að halda að þeir fái
engu ráðið um frekari framvindu.
Alltof lítið fer fyrir umræðu um
ástæður þessara efnahagslegu
hamfara sem eiga sér langan að-
draganda. Upptök þeirra er að
finna í efnahagskerfinu sem þróast
hefur á Vesturlöndum um aldir og
kennt er við kapítalisma. (sjá
heimasíðu: www.eldhorn.is/
hjorleifur) Engu er líkara en þorri
hagfræðinga kinoki sér við að
varpa ljósi á það samhengi. Ástæð-
an er sennilega sambland af ónógri
yfirsýn og þeirri blindu trú á
markaðinn sem byrgt hefur mörg-
um sýn síðustu áratugina.
Kreppan verður vonandi mörg-
um tilefni til að hrista
af sér doðann. Aðeins
með þátttöku og um-
hugsun getur fólk orð-
ið þess megnugt að
byggja upp bærilegt
líf og koma í veg fyrir
að allt falli í sama far.
Hættan á því að það
gerist er veruleg eins
og best sést af við-
brögðum margra
stjórnmálamanna. Það
kom m.a. vel í ljós í
yfirborðskenndum yf-
irlýsingum leiðtogafundar iðnríkj-
anna 20 í byrjun þessa mánaðar.
VG og krafan um ný gildi
Hér á Íslandi ristir umræðan
ekki djúpt á heildina litið. Vinstri
grænir eru eini stjórnmálaflokk-
urinn sem nú í aðdraganda kosn-
inga gerir kröfu um að önnur gildi
verði ráðandi í samfélaginu fram-
vegis. Flokkurinn hefur allt frá því
hann var stofnaður fyrir 10 árum
varað við fyrirsjáanlegri kollsigl-
ingu og krafist róttækra breytinga
með sjálfbæra þróun og hófstill-
ingu sem leiðarljós til framtíðar
litið. Vinstri grænir hafa andæft af
þrótti stóriðjustefnunni, varað við
útrásinni og gert kröfu um að sið-
ræn gildi en ekki auðgildi ráði för í
samfélaginu.
Ekki aðeins ráðandi stjórn-
málaöfl heldur einnig fjölmiðlar
hafa brugðist hlutverki sínu og
auðveldar það ekki almenningi að
halda áttum. Enn er oftast fjallað
um stjórnmálaflokkana sem óskipt
mengi sem sé undir sömu sök selt.
Þetta birtist m.a. í spilling-
arumræðu síðustu daga tengt fjár-
styrkjum til stjórnmálaflokka.
Einnig þar hefur Vinstrihreyfingin
– grænt framboð sérstöðu með op-
ið bókhald um langt árabil og hóf-
semi í fjáröflun og fjárútlátum
tengt starfsemi sinni. Yfir þessu er
þagað þunnu hljóði, sem kannski
er vorkunn þegar keppinautar eiga
í hlut, en opinberir fjölmiðlar hafa
hér enga slíka afsökun.
Draumalandið og
svefngöngur vanans
Ánægjulegasti viðburður í
dymbilvikunni var frumsýning
myndarinnar Draumalandið. Þar
er á ferð fólk sem hefur áttað sig
meira en „til hálfs“ og hristir
rækilega upp í okkur „svefngöng-
um vanans“ svo notuð séu orð úr
Söknuði Jóhanns Jónssonar.
Framleiðandinn, Sigurður Gísli
Pálmason, kom hugsun sinni skýrt
til skila í viðtali við Fréttablaðið sl.
laugardag (11. apríl). Meðal þess
sem hann bendir á er að eftir að
grýla kommúnismans hvarf af
sviðinu hafi læðst að okkur nýr
einræðisherra „ … sem enginn tók
eftir en við lútum öll með ein-
hverjum hætti. Þessi nýi einræð-
isherra er hagvöxturinn. Allt geng-
ur út á að þjóna honum. Vöxtur,
viðbót, aukning. Það verður að
vera meira í dag en í gær. Þetta
þýðir það eitt að neyslan þarf að
aukast og það er út af fyrir sig
mjög óheilbrigt. Fólk krossar sig
ef hagvöxturinn dregst saman“.
Sigurður Gísli nefnir síðan mörg
dæmi um hvernig hagvaxtarkrafan
hafi bitnað harkalega á samfélags-
gerðinni. Hann hvetur til sjálf-
bærni og að skapa frið og jafnvægi
í okkar tilvist. Það er góð tilbreyt-
ing að hlýða á slíkan boðskap.
Frumkvæði aðstandenda Drauma-
landsins vekur með manni bjart-
sýni á þessum páskum.
Hugleiðing á
páskadagsmorgni
Eftir Hjörleif
Guttormsson
» Ánægjulegasti við-
burður í dymbilvik-
unni var frumsýning
myndarinnar Drauma-
landið. Þar er á ferð fólk
sem hristir upp í okkur
„svefngöngum vanans“
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Í SKÝRSLU stýri-
hóps félagsmálaráð-
herra sem birt var fyr-
ir nokkrum dögum
kemur fram að um
þessar mundir eigi á
Íslandi um tíu þúsund
börn foreldra sem
stríða við atvinnuleysi.
Jafnframt kemur fram
að um 600 börn búi á
heimili þar sem báðir
foreldrarnir eru atvinnulausir. Þess-
ar háu tölur koma líklega fáum á
óvart en þær vekja engu að síður at-
hygli á þeim félagslegu afleiðingum
sem núverandi ástand í efnahags- og
atvinnumálum gæti haft í för með
sér. Fjöldi erlendra rannsókna hefur
leitt í ljós að bágborin efnahagsstaða
foreldra tengist auknum líkum á
vandamálum hjá börnum og ung-
mennum, til að mynda ofbeldis- og
afbrotahegðun, áfengis- og fíkni-
efnaneyslu og slæmri andlegri líðan.
Nýlegar rannsóknir á íslenskum
ungmennum hafa leitt í ljós að þessi
áhættumynstur eru einnig til staðar
hérlendis. Ungmenni sem upplifa
mikla efnahagslega erfiðleika heima
hjá sér eru margfalt líklegri en jafn-
aldrar þeirra sem ekki upplifa neina
slíka erfiðleika til þess að sýna mikla
vanlíðan (sjálfsvígshugsanir, reiði,
depurð); þau eru jafnframt mun lík-
legri til þess að sýna andfélagslega
hegðun (ofbeldi, afbrotahegðun) og
til þess að nota áfengi og ólögleg
fíkniefni (sjá t.d. grein
eftir Jón Gunnar Bern-
burg, Þórólf Þórlinds-
son og Ingu Dóru Sig-
fúsdóttur sem birtist
fyrr á þessu ári í tíma-
ritinu Social Science &
Medicine, 68. árg., bls.
380-389).
Vandamálin
breiðast út
En þar með er ekki
öll sagan sögð. Líkt og
komið hefur fram er-
lendis sýna rannsóknir okkar á ís-
lenskum ungmennum að efnahags-
legir erfiðleikar tengjast ekki aðeins
vandamálum ungmenna sem búa við
slíkar aðstæður, heldur tengjast erf-
iðleikarnir jafnframt aukinni áhættu
á vandamálum meðal annarra ung-
menna í nærumhverfinu. Þannig eru
meiri líkur á því að ungmenni upplifi
vanlíðan og sýni frávikshegðun ef
þau tilheyra nærumhverfi þar sem
efnahagslegir erfiðleikar eru algeng-
ir, burtséð frá því hvort þau upplifi
efnahagslega erfiðleika heima hjá
sér. Með öðrum orðum efnahags-
legir erfiðleikar annarra fjölskyldna
í nærumhverfinu eru marktækur
áhættuþáttur fyrir vanlíðan og frá-
vikshegðun ungmenna. Þetta þýðir
að vandamálin sem tengjast efna-
hagslegu álagi eru ekki bundin við
illa stæðar fjölskyldur, heldur virð-
ast þau breiðast þau út í samfélag-
inu. Ein skýring er sú að vandamál
ungmenna hafa tilhneigingu til þess
að „smitast“ milli jafnaldra í gegnum
jafnaldraþrýsting og félagslegt nám.
Lokaorð
Rannsóknir gefa til kynna að
aukning í fjölda barnafjölskyldna
sem upplifa atvinnuleysi og efna-
hagslegt álag geti stækkað þann hóp
ungmenna verulega sem á við fé-
lagslegan vanda að etja. Slík þróun
kemur okkur öllum við, enda er lík-
legt að aukningin muni ekki aðeins
koma fram meðal fjölskyldna sem
eru illa staddar fjárhagslega. Efna-
hagslegir erfiðleikar eru nefnilega
ekki einkamál þeirra fjölskyldna
sem þá upplifa, vegna þess að vanda-
málin hafa tilhneigingu til þess að
breiðast út í samfélaginu. Allar
barnafjölskyldur á Íslandi eiga því
hagsmuna að gæta. Mikilvægt er að
stefnumótun í skatta- og velferð-
armálum á næstu misserum miði að
því að létta álagið af barna-
fjölskyldum sem standa höllum fæti
vegna atvinnumissis, erfiðrar
skuldastöðu og lágra tekna. Þegar
öllu er á botninn hvolft eru það sam-
eiginlegir hagsmunir okkar allra.
Eftir Jón Gunnar
Bernburg
»Efnahagslegir erf-
iðleikar annarra fjöl-
skyldna í nærumhverf-
inu eru áhættuþáttur
fyrir vanlíðan og frá-
vikshegðun ungmenna.
Jón Gunnar Bernburg
Höfundur er dósent í félagsfræði við
Háskóla Íslands.
Efnahagslegt álag
og félagsleg vandamál