Morgunblaðið - 17.05.2009, Page 6

6 FréttirVIKUSPEGILL
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 2009
Eftir Kristján Jónsson
kjon@mbl.is
H
amingja hjóna sem hafa orðið for-
eldrar með aðstoð sæðisgjafa er
ómæld, þeim er sama þótt gjafinn
sé nafnlaus karlmaður einhvers
staðar úti í heimi. Ekki er verra að
vegna þess hve vandlega sýni af sæðinu er skimað
áður en það er notað við tæknifrjóvgun er tíðni
svonefndra fæðingargalla aðeins um 20% af því
sem gerist meðal barna sem koma í heiminn við
hefðbundinn getnað. Oftast hafa foreldrarnir eng-
an áhuga á því að „faðirinn“ hafi frekari afskipti af
lífi þeirra eða barnsins.
En margir velta því nú fyrir sér hvort hags-
munir barnsins eigi ekki alltaf að vera í fyrirrúmi.
Hvað ef barnið vill, þegar það er komið til vits og
ára, vita meira um uppruna sinn? Kannanir sýna
að eitt af hverjum þrem börnum óþekktra gjafa
segist eindregið vilja fá slíkar upplýsingar. Þótt
nafnleynd tryggi persónuvernd gjafans getur hún
um leið verið skerðing á persónuvernd barnsins.
Lögum hefur víða verið breytt á síðustu árum,
samkynhneigð pör fá nú að nota sæðisgjafa og
einstæðar mæður einnig. Og nafnleyndinni hefur
verið aflétt í Svíþjóð, Noregi, Hollandi, Bretlandi,
Sviss, Ástralíu og Nýja-Sjálandi. Er þá tryggt að
barnið geti við 15-18 ára aldur fengið allar upplýs-
ingar sem það vill um faðernið. Ekki hefur skort
hrakspár og margir hafa fullyrt að þeir sem gæfu
sæði hefðu engan áhuga á því að 19 árum síðar
bankaði einhver upp á og segði: Pabbi!
Hvað með meðlög óþekktra sæðisgjafa?
Og hvað með meðlögin? Hæstiréttur Pennsylv-
aníu úrskurðaði í fyrra að manni sem gaf sæði
bæri ekki skylda til að greiða móðurinni meðlag
með tvíburunum sem hún eignaðist. Þau þekktust
en höfðu gert munnlegt samkomulag um að hann
fengi engan umgengnisrétt, á hinn bóginn fengi
hún ekki nein meðlög. Og rétturinn staðfesti að
svo skyldi vera. Líklegt er að vitnað verði til þessa
úrskurðar í sambærilegum málum framvegis.
Fleiri mál tengd sæðisgjöfum og nafnleynd eru
á döfinni. Olivia Pratten, 26 ára gömul kona í Kan-
ada og barn óþekkts sæðisgjafa, höfðaði í desem-
ber í fyrra mál gegn stjórnvöldum í Bresku Kól-
umbíu og læknafélaginu og sakaði þessa aðila um
mismunun. Ættleidd börn fengju allar upplýs-
ingar um blóðforeldra sína en það fengju ekki
börn þeirra sæðisgjafa sem héldu nafni sínu
leyndu.
Einnig væri leyndin skerðing á öryggi hennar,
gjafi sem fengi erfðatengdan sjúkdóm seint á æv-
inni gæti ekki varað barnið við. Barnið gæti auk
þess á fullorðinsárum lent í því að eiga í kynferð-
islegu sambandi við ættingja án þess að vita af því.
Flækjurnar geta því verið margvíslegar. En
hvaða áhrif hefur það að aflétta leyndinni? Fyrstu
tölur um þróun mála í Bretlandi eftir að leynd var
aflétt 2005 (og hætt að borga gjöfum meira en sem
nemur útlögðum kostnaði) bentu reyndar til þess
að mjög hefði fækkað í hópi sæðisgjafa. En að
sögn blaðsins The Independent árið 2007 kom síð-
ar í ljós að um var að ræða ófullkomnar upplýs-
ingar, í reynd hafði gjöfunum fjölgað.
En talið er að samsetning hópsins hafi breyst,
sæðisgjafar séu eldri en áður, oft ráðsettir heim-
ilisfeður. Þeir hafi síður áhuga en stúdentarnir á
að fá peninga fyrir viðvikið en gefi sæði af því að
þeir hafa samúð með barnlausu fólki.
Götótt leynd í heimi DNA-gagnabanka
Dæmi eru um að gjafinn eigi yfir 100 börn og
hnattvæðingin spyr ekki um landamæri. Eftir að
leynd var aflétt í Svíþjóð á níunda áratugnum hafa
allmargir Svíar notfært sér að margir danskir
sæðisgjafar nota nafnleynd.
En heldur hún? 15 ára strákur í Bretlandi
komst árið 2005 hjá móður sinni yfir fæðingardag
sæðisgjafans auk upplýsinga um menntun hans og
borg. Hann lét greina DNA-erfðaefni sitt og
keypti sér aðgang að gagnabanka með erfðafræði-
legum upplýsingum. Með því að þrengja stöðugt
leitina og bera saman Y-litninga, sem erfast í karl-
legg, fór svo að hann fann sinn óþekkta föður.
Reuters
Feðurnir stígi fram
 Víða um lönd hefur lögum verið breytt og körlum sem gefa eða selja barnlausum hjón-
um sæði gert skylt að heimila barninu að fá upplýsingar um faðernið við 18 ára aldur
Hæ! Kát sígaunabörnin í Bel-
grad hafa ekki áhyggjur af fað-
erni sínu en gætu orðið forvitin
síðar á ævinni ef sæðisgjafi hef-
ur komið við sögu.
Helstu rökinmeð því að
nafni sæð-
isgjafa sé haldið
leyndu eru að-
allega tvenns
konar,“ segir
Vilhjálmur Árna-
son, prófessor í
heimspeki, en
hann hefur
fjallað mikið um
siðfræðileg álitamál. „Annars veg-
ar að með leynd sé verið að hugsa
um hagsmuni sæðisgjafans. Ef
gætt sé leyndar eigi hann ekki á
hættu að vera með einhverjum
hætti krafinn um ábyrgð síðar.
Einnig er bent á að að nafnleysi
auki líkur á að karlmenn gefi sæði.
Svíar bönnuðu nafnleynd í þessum
efnum 1980, í fyrstu dró mjög úr
fjölda sæðisgjafa en sú þróun gekk
síðar til baka.
Hins vegar er sagt að það sé í
þágu hagsmuna sumra foreldra,
amk. að þeirra áliti, að þurfa ekki
að skýra frá því að barnið hafi
komi í heiminn með þessum hætti.
Rökin með því að upplýsing-
arnar séu aðgengilegar, að ekki sé
svo um hnútana búið að útilokað
sé að kynna sér þau, eru fyrst og
fremst hagsmunir barnsins. Það sé
í rauninni óviðunandi forræðis-
hyggja að viðkomandi einstak-
lingur eigi ekki sjálfur rétt á þess-
um gögnum.
Opinská umræða er betri gegn
fordómum en pukur
Ég hef því viljað aflétta nafn-
leynd þannig að einstaklingurinn
geti allavega fengið upplýsing-
arnar þegar hann verður lögráða.
Ég tel að réttarþróun á undan-
förnum árum hafi stefnt að því að
taka meira tillit til hagsmuna
barnsins og ég hef fært fyrir því
rök að hagsmunir þess fullveðja
einstaklings sem barnið síðar
verður eigi að ráða. Yfirleitt er tal-
að um að eftir 18 ára aldur eigi
barn rétt á að fá aðgang að öllum
þeim gögnum sem til eru um það.
Einnig má nefna ákveðin velferð-
arrök og þungi þeirra hefur aukist
mjög á síðari árum með auknum
möguleikum á erfðafræðilegum
prófunum. Ef reynt er að leyna
þessu er ákveðin hætta á að ein-
staklingurinn komist amk. að því
að hann sé ekki í erfðafræðilegum
skilningi barn þeirra sem hafa alið
hann upp sem sitt barn.
Loks má minna á að nauðsynlegt
getur verið fyrir einstakling að fá
upplýsingar um uppruna sinn
vegna ýmissa erfðasjúkdóma.
Hægt er að fara þá þann milliveg
að komi upp slíkur vandi sé hægt
að veita undanþágu frá leyndinni.
En þá er um leið búið að segja ein-
staklingnum að hann sé getinn
með þessum hætti.
Ein rökin sem stundum heyrast
gegn því að aflétta nafnleynd eru
félagsleg, að það ríki fordómar
gagnvart þeim sem getnir eru með
sæðisgjöf og einnig gagnvart for-
eldrum sem grípa til slíkra ráða til
að eignast barn. En ég held að
opinská umræða sé betri í baráttu
gegn fordómum en pukur.“
Hagsmunir barnsins gegn leyndinni
Viðmælandi er prófessor í
heimspeki við Háskóla Íslands.
Vilhjálmur
Árnason
 Ákvæði um
nafnleynd sæð-
isgjafa, sem oft
eru háskólanem-
ar, eru mjög mis-
munandi eftir
ríkjum. Almennt
hefur verið talið
að sé nafni sæðis-
gjafa ekki leynt
dragi það úr
áhuga manna á
að gefa sæði. Reynslan er samt mis-
jöfn, í Bretlandi jókst fjöldi sæðis-
gjafa eftir að leynd var afnumin
2005. Fleira getur haft áhrif, m.a.
banna lög í Suður-Kóreu að stofnun
selji annarri stofnun sæði. Í Kanada
er skortur á sæðisgjöfum vegna
þess að sett hafa verið lög sem
banna að sæðisgjafa sé borgað.
Danir flytja út meira af sæði en
nokkur önnur þjóð og ástæðan mun
einkum vera sú að gæði þess eru
talin mikil. Sæðisgjafar fá ekki há-
ar greiðslur í Danmörku, margir
þeirra gefa sæði af manngæskunni
einni. Hægt er að velja eins og á Ís-
landi, sumir gjafar velja að vera
nafnlausir, aðrir hafna leyndinni.
Margt fólk utan Danmerkur, sem
fær upplýsingar um menntun, hæð
og útlit en ekki nafnið, vonar að
barnið verði hávaxið og ljóshært ef
sæðisgjafinn er Dani. Slíkar vænt-
ingar leika að sögn heimildar-
manna sitt hlutverk.
Ljóshærðir Danir
Litla hafmeyjan í
Kaupmannahöfn
 Í lögum nr. 55
um tæknifrjóvg-
un segir í 4.
grein um kyn-
frumugjafa [sæð-
isgjafa]:
 Óski gjafi eftir
nafnleynd er
heilbrigðisstarfs-
fólki skylt að
tryggja að hún
verði virt. Í þeim
tilvikum má hvorki veita gjafa upp-
lýsingar um parið sem fær gjafa-
kynfrumur eða um barnið né veita
parinu eða barninu upplýsingar um
gjafann.
 Óski gjafi ekki eftir nafnleynd
skal stofnunin varðveita upplýs-
ingar um hann í sérstakri skrá.
Verði til barn vegna kynfrumugjaf-
arinnar skal varðveita upplýsingar
um það og parið sem fékk kyn-
frumugjafafrumurnar í sömu skrá.
Barnið sem verður til vegna kyn-
frumugjafar þar sem gjafi óskar
ekki eftir nafnleynd, getur er það
nær 18 ára aldri óskað eftir að-
gangi að skrá skv. 3. mgr. til að fá
upplýsingar um nafn gjafans. Nú
fær barn upplýsingar um kyn-
frumugjafa hjá stofnuninni og ber
henni þá eins fljótt og auðið er að
tilkynna honum um upplýsingagjöf-
ina.
Lögin á Íslandi
Í hlýjum
móðurörmum.
@
LAGERSALA LÍN DESIGN
www.lindesign.is/lagersala
Úrval rúmteppa, púða, dúka, rúmfatnaðar ásamt ýmsu
öðru. Sýniseintök og umbúðalausar vörur með allt að
80% afslætti.
LAGERSALAN er á Malarhöfða 8,
(í brekkunni fyrir aftan Ingvar Helgason).
Opið sunnudag kl. 10–16.