Morgunblaðið - 17.05.2009, Blaðsíða 31

Morgunblaðið - 17.05.2009, Blaðsíða 31
31 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 2009 Reuters Ólga Fjöldi manns tók þátt í útifundi, sem samband þýskra stéttarfélaga hélt í Berlín í morgun, laugardag, til að brýna til baráttu gegn krepp- unni. Á borðanum segir: „Er þetta framtíðin, eða?“ Í Þýskalandi er rætt um að gjá hafi myndast í samfélaginu, sem geti breyst í kerfiskreppu. E kkert er gefið. Allt, sem var viðtekið fyrir sjö mánuðum, er nú til efs. Efnahagskerfi heimsins var bundið við kraft kapítalismans. Sá kraftur átti að tryggja stöð- uga verðmætasköpun, framfarir og aukna velmeg- un. En kapítalisminn getur líka verið eyðilegging- armáttur. Það kom berlega í ljós í banka- hruninu á Íslandi og fjármálakreppunni um allan heim. Og hvað er þá til bragðs? Hvernig mun framhaldið líta út? Fyrst er vitaskuld að bjarga því sem bjargað verður úr hruninu og koma efnahagslífinu aftur á réttan kjöl, en síðan þarf að leggja línurnar fyrir framtíðina. Tuttugasta öldin hefur verið kölluð öld öfg- anna. Þegar járntjaldið hrundi var talað um endalok sögunnar, sem var hæpin túlkun, en það markaði ábyggilega ekki endalok öfganna. Á undanförnum árum fór viðskiptalífið alger- lega úr böndum. Sú uppsveifla, sem átti sér stað í viðskiptalífinu, átti sér enga stoð í fram- leiðslu á raunverulegum verðmætum. Verð- mætasköpunin var fólgin í viðskiptum með peninga, ekki framleiðslu, og hún fór fram í viðskiptagjörningum, sem voru svo flóknir að þeir voru ekki skiljanlegir nema örfáum út- völdum. Peningar hættu að vera greiðslumiðill og urðu að viðskiptavöru. Flökkufé í leit að fjárfestingum Í heiminum voru þúsundir milljarða dollara, sem nánast má kalla flökkufé, í leit að fjár- festingum, hvort sem tækifærin voru fólgin í háum vöxtum á Íslandi eða áhættusömum húsnæðislánum í Bandaríkjunum. Segja má að menn hafi verið svo uppteknir af björgunaraðgerðum eftir hamfarirnar að annað hafi ekki komist að. Skyndihjálpin var brýnust og hún gekk fyrir – eða átti að ganga fyrir. Að sama skapi snerist umræðan um það hvernig björgunarstarfinu ætti að vera hátt- að. Umræðan hefur einnig snúist um einstak- lingana, sem báru ábyrgð á hruninu, frekar en að kerfinu, sem ól þá, væri um að kenna. Hættan við að ræða málin á þessum nótum er sú undirliggjandi hugsun að þá dugi að skipta mannskapnum út til að allt verði í lagi. Sú er hins vegar alls ekki raunin. Hrunið er áfall fyrir þá, sem hafa boðað frjálsan markaðsbúskap. Staðreyndin er sú að hinn frjálsi markaður brást. Annars hefði hann getað bjargað sér sjálfur. Hann þurfti hins vegar á allsherjaraðstoð ríkisins að halda og liggur engu að síður enn í súrefnistjaldinu á gjörgæslunni. Fyrir ári hefðu slík ríkisaf- skipti af fjármálalífinu verið kölluð hreinn og klár sósíalismi. Ekki hefur enn verið lagt endanlegt mat á það hvað skuldir Íslands verða háar eftir bankahrunið, en þær gætu hæglega hlaupið á þúsundum milljarða króna. Íslenskt efnahags- líf verður veikburða næstu misserin, ef ekki árin. Um allan heim standa nú yfir endurlífg- unaraðgerðir. Milljörðum skattpeninga er dælt inn í efnahagskerfi í öllum heimshornum. Hagfræði Johns Maynards Keynes hefur ver- ið hafin til vegs og virðingar að nýju. Eigi að koma í veg fyrir heimskreppu með tilheyrandi samdrætti og verðhjöðnun þurfi ríkið að ausa út peningum þegar lausafé þornar upp í einkageiranum. Annars blasi við alger stöðn- un. Síðan er önnur spurning hvort austurinn dugi til á fjármálamörkuðum þar sem traust er í lágmarki. Loftbólur spákaupmennsku Næsta verkefni er að setja kapítalismanum skorður þannig að loftbólur spákaupmennsk- unnar nái ekki að þenjast svo út að efnahags- líf alls heimsins fari á annan endann þegar þær springa. Á þessum vanda þarf að taka í hverju landi fyrir sig. Á Íslandi er til dæmis nauðsynlegt að setja viðskiptalífinu reglur og tryggja virkt aðhald og eftirlit með því að þær verði haldnar. Í þessum reglum þarf að taka á hringamyndun og krosseignatengslum, einok- un og fákeppni. Og þær þarf að setja áður en nýjar eða gamlar viðskiptablokkir koma sér fyrir. Það er auðveldara að grípa til fyr- irbyggjandi aðgerða en að þurfa að vinda ofan af hringamyndun eftir að hún hefur átt sér stað. En umræðan snýst ekki aðeins um það hvernig eigi að hemja fjármálamarkaði og lukkuriddara viðskiptalífsins. Hún snýst einn- ig um hugmyndafræðina að baki. Hægrimenn hafa löngum haldið því fram að lágir skattar og haftaleysi séu heildinni fyrir bestu. Nærtækast er að vísa í hugmyndafræði Ronalds Reagans og skoðanasystkina hans, sem héldu því fram að fengju hinir ríku að halda peningunum sínum í stað þess að horfa á eftir þeim í skattheimtu myndi velmegunin seytla niður til þeirra, sem minna hefðu á milli handanna. Á endanum stæðu allir betur að vígi. Í Bandaríkjunum var raunin sú að efn- uðustu tíu prósentin urðu ríkari, en aðrir höfðu úr minna að spila. Þriggja prósentu- stiga hagvöxtur í Bandaríkjunum undanfarin ár byggðist ekki á því að Bandaríkjamenn hefðu meiri tekjur, þeir brúuðu einfaldlega bilið á milli þess sem þeir gátu keypt sér og vildu kaupa sér með lánum og á þeim byggðist hagvöxturinn. Nú vogar sér vart nokkur stjórnmálamaður að hafa uppi slíkan málflutning. Nú heyrist hið gagnstæða. Með því að hækka lægstu launin skapist hringrás peninga upp á við. Þannig aukist neyslan, sem gerir fyrirtækjum – og eigendum þeirra – kleift að halda velli. Búsáhaldabyltingin var afsprengi banka- hrunsins. Í henni voru settar fram kröfur um að ríkisstjórnin færi frá og stjórn Seðlabank- ans viki. Rætur reiðinnar að baki mótmæl- unum má rekja til þeirra breytinga, sem áttu sér stað á Íslandi samhliða útrásinni. Íslenskir stjórnmálamenn virtust ekki átta sig á þeirri gjá, sem hafði myndast á milli þeirra og þjóð- arinnar. Í það minnsta áttuðu þeir sig ekki á því hvernig þeir áttu að bregðast við og full ástæða er til að spyrja hvort þeir hafi gert það enn. Hagsmunir heildarinnar Kreppan hefur ekki aðeins valdið tortryggni í garð stjórnvalda á Íslandi. Það sama hefur gerst nánast um allan heim. Víða hefur verið efnt til mótmæla og iðulega hefur slegið í brýnu milli mótmælenda og lögreglu. Það er athyglisvert að heyra hvernig stjórnmálamenn tala í nágrannalöndunum. Peer Steinbrück, fjármálaráðherra Þýska- lands, hefur þurft að réttlæta það að bönk- unum sé rétt hjálparhönd með fulltingi skatt- peninga á meðan almenningur njóti engrar fyrirgreiðslu. Hann lýsti í ræðu nýverið fundi með bankamönnum og hann hefði sagt þeim: „Ef þið viljið ekki að kveikt verði í bílunum ykkar skuluð þið passa upp á hagsmuni heild- arinnar.“ Wolfgang Schäuble innanríkisráðherra sagði nýverið að það væri verkefni stjórnmál- anna að finna leið út úr kreppunni, sem „allar stéttir geta sætt sig við“. Hann hefur áhyggj- ur af því að „þráðurinn“ í samfélaginu slitni vegna þess að almenningur fái á tilfinninguna að hann þurfi að borga fyrir hina fáu, sem mest hafa á milli handanna, og þess vegna sé þjóðfélagið óréttlátt í grunninn. Fyrst og fremst verði þeir sem mest mega sín að gera sér grein fyrir þessu ástandi. Þarna tala tveir ráðherrar í þýsku rík- isstjórninni, annar úr röðum sósíaldemókrata, hinn úr flokki kristilegra demókrata, eins og brotist geti út bylting gái menn ekki að sér. Þessi ólga er ekki bundin við Þýskalandi og Ísland er ekki undanskilið eins og sást hér í byrjun árs og gæti gerst á ný geri stjórnvöld sér ekki grein fyrir því hvað aðkallandi er að brugðist verði við vanda almennings og nauð- syn þess að hér verði komið samfélagi rétt- sýni og réttlætis þar sem horft er til hags- muna allra borgara landsins. Það er hættulegt að vanmeta þessa óánægju þótt hins vegar sé langt frá því að hægt sé að segja að hún sé orðin svo mögnuð að andi byltingar hafi tekið sér bólfestu. Enn er ekki ljóst hvaða breytingar hrunið mun hafa í för með sér. Bandaríska módelið, sem byggist á haftaleysi, á eðlilega undir högg að sækja. Velgengni Kínverja Erfiðast er hins vegar að horfast í augu við það að kínverska módelið hefur staðið heims- kreppuna best af sér. Þar ræður ríkis- eða al- ræðiskapítalismi ríkjum. Bankarnir eru á for- ræði ríkisins og fyrirtækin eru í ríkiseigu og fæst háð duttlungum verðbréfamarkaða. Kín- verjar hafa brugðist við minnkandi eftirspurn umheimsins með innspýtingu fjár, sem ætlað er að auka neyslu heima fyrir. Þar er gert ráð fyrir sjö prósenta hagvexti á þessu ári og í mars höfðu fjárfestingar í atvinnulífinu aukist um 30 af hundraði miðað við sama tíma í fyrra. Ástæðurnar fyrir því að Kínverjar eiga auð- veldara með að standa kreppuna af sér eru vitaskuld margar, almenningur leggur fyrir í stað þess að safna skuldum og kínversk stjórnvöld sitja á miklum gjaldeyrisforða. Vel- gengni Kínverja hefur höfðað til leiðtoga víða í þróunarlöndum, ekki síst þar sem ríkir ein- ræði. Þeim finnst Kínverjar hafa afsannað fullyrðinguna um að velmegun sé aðeins möguleg í upplýstum lýðræðisríkjum. Kín- versk stjórnvöld láta eins og skapast hafi sátt um kínversku leiðina þar sem er aðeins einn kapítalisti og það er ríkið og óneitanlega eru dæmin nokkur – nefna má Rússland og Vene- súela. Á milli bandarísku og kínversku leiðarinnar er breitt bil og mikið svigrúm. Þegar er ljóst að ríkisvaldið mun hafa meiri afskipti af fjár- málamörkuðum en verið hefur með reglum og eftirliti. En hver verða hin siðferðislegu af- skipti? Óánægja almennings stafar ekki síst af því hvað stjórnendur banka og fjármálastofn- ana hlóðu undir sjálfa sig í launum og bón- usum. Lítill skilningur er á því að ein- staklingur þurfi mörghundruðfalt meiri tekjur en hann þarf fyrir öllum sínum þörfum. Nú er rætt um hinn félagslega markaðsbúskap. Fjármálakreppan í heiminum hefur haft af- gerandi áhrif, en hún hefur hún ekki haft þá örbirgð í för með sér, sem fylgdi kreppunni miklu á fjórða áratug 20. aldar. Áður en fjár- málakreppan skall á voru umhverfismál í brennidepli. Þau hafa ekki horfið þótt ugg- laust muni samdráttur í neyslu vegna krepp- unnar draga úr ágangi á auðlindir og mengun. Ljóst er að ætli mannkynið sér að dveljast til frambúðar á jörðinni verður hún að temja sér nýja siði. Umræðan um hugmyndafræði markaðsbúskaparins er ekki nema angi af þeim grundvallarmálum, sem nú krefjast gagngers endurmats. Hrunið sneri hugmyndum um markaðinn á hvolf Reykjavíkurbréf 160509 12.000 milljarðar dollara voru í umferð á fjármagnsmörk- uðum heimsins árið 1980 196.000 milljarðar dollara voru í umferð á fjármagnsmörk- uðum heimsins árið 2007 50milljónir Fjöldi starfa, sem spáð er að muni hafa horfið í árs- lok í Evrópu vegna krepp- unnar
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.