Morgunblaðið - 23.08.2009, Blaðsíða 18

18 Viðtalið
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 2009
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
É
g hef oft heyrt sögur af
því hversu fallegt er á Ís-
landi, en aldrei komið
þangað,“ segir leikstjór-
inn Milos Forman, sem
væntanlegur er á Alþjóðlega kvik-
myndahátíð í Reykjavík 17. til 27.
september. „Milan Kundera er öllum
hnútum kunnugur á Íslandi og sagði
mér frá fallegri náttúrunni og að þar
byggi yndislegt fólk.“
– Þið voruð á svipuðum tíma í kvik-
myndaskóla í Tékklandi?
„Já, hann er aðeins þremur árum
eldri en ég, en var engu að síður far-
inn að kenna þegar ég settist á skóla-
bekk!“
Forman er í fremstu röð leikstjóra
í heiminum og einn fjögurra sem
tvisvar hafa hlotið óskarsverðlaun,
fyrir Gaukshreiðrið og Amadeus.
Ævin er löng og viðburðarík. For-
man fæddist árið 1932 í Tékkóslóv-
akíu. Hann upplifði hernám Þjóð-
verja í upphafi seinna stríðs og
foreldrar hans voru handteknir og
síðar líflátnir í útrýmingarbúðum
nasista. Hann tók þátt í tékknesku
nýbylgjunni, gróskumiklu andófi
kvikmyndagerðarmanna við
kommúnismann, en varð að yfirgefa
ættjörðina eftir innrás Sovétmanna í
Prag árið 1968.
Forman átti eftir að hasla sér völl
með eftirminnilegum hætti í Banda-
ríkjunum. Á meðal kvikmynda sem
hann hefur leikstýrt eru Ákæruvaldið
gegn Larry Flynt, Ragtime og Mað-
ur á tunglinu, sem fjallar um Andy
Kaufman. Nú segist hann óráðinn um
hvað taki við hjá sér. „Ég vann að
verkefni, en það rann út í sandinn
vegna skorts á fjármagni.“
Með kímnina að vopni
Forman segist ekki hafa fylgst sér-
staklega með íslenskri kvikmynda-
gerð, en vonast til þess að fá tækifæri
til að kynnast henni við komuna til
landsins. Og hann reiknar með því að
fáir Íslendingar þekki til kvikmynda
hans frá mótunarárunum í Tékklandi.
– Við hverju mega þeir búast?
„Ég held að þeir geti reiknað með
svipuðum myndum og þeim íslensku,
enda eru þetta bæði lítil ríki, Ísland
og Tékkland. Svo geta þeir búist við
gömlum myndum,“ segir hann og
hlær, „fjögurra áratuga gömlum!“
Rætur Formans liggja í Tékklandi,
en þar fór hann fyrir tékknesku ný-
bylgjunni á sjöunda áratugnum, sem
ætlað var að veita kommúnismanum
viðnám. Tvær mynda hans frá þeim
tíma voru tilnefndar til óskars-
verðlauna sem besta erlenda myndin,
Ástir ljósku og Slökkviliðsveislan.
– Það einkenndi kvikmyndir þínar í
Tékklandi að þær voru ljúfari og
meiri kímni í þeim en síðar varð …
„Þannig er arfleifð tékkneskrar
menningar. Þetta er lítið land í miðri
Evrópu, sem á aðeins eitt vopn til að
verja sig – og það er kímnin. Annars
yrðum við að fremja sjálfsmorð. Þess
vegna höfum við eignast rithöfunda á
borð við Hasek, Kafka og Capek, sem
allir skrifuðu á þessum nótum.“
– Var það eitthvert eitt augnablik
umfram annað, sem varð kveikjan að
tékknesku nýbylgjunni?
„Þetta hófst allt með fordæmingu
Krúsjeffs á Stalín. Smám saman losn-
aði um þær hugmyndafræðilegu járn-
greipar sem samfélagið var í. Á sama
tíma útskrifuðumst við fleiri og fleiri
úr kvikmyndaskólanum, biðum við
hliðið, og þegar Krúsjeff talaði um að
gefa ungu fólki fleiri tækifæri, þá lét-
um við slag standa. Þar sem hug-
myndafræðilegu tökin voru orðin
veikari, gátum við gert okkar myndir.
Við vissum alveg um hvað þær áttu að
fjalla. Sá sem er frjáls veit ekki hver
óvinurinn er, en við vissum að það
væri alræðisríkið – og þar af leiðandi
um hvað myndirnar áttu að fjalla.“
– Hversu þéttur hópur var þetta?
„Við vorum góðir vinir. Í fyrsta lagi
vegna þess að við áttum sameigin-
legan óvin, sem þjappaði okkur sam-
an. Og svo vorum við með ólíkan leik-
stjórnarstíl, þannig að við kepptum
ekki innbyrðis – þetta voru ólíkar
myndir. Við hittumst oft, en ekki op-
inberlega. Þetta voru ekki samtök.
– Voruð þið bjartsýn á að ná að
knýja fram breytingar og lituð þið á
ykkur sem andófshreyfingu?
„Við áttum okkur von. En nei, við
litum ekki á okkur sem andófshreyf-
ingu, því það hefði verið hættulegt.
En við vorum meðvituð um hvað við
vildum gera.“
– Var það erfið ákvörðun að flytja
frá Prag eftir innrásina árið 1968?
„Það var það og var það ekki. Ég
vissi að ég gæti ekki unnið þar leng-
ur. Ég kann ekkert annað, svo ég
varð að finna mér nýjan vettvang til
að gera kvikmyndir. Auðvitað er það
erfitt að kveðja staðinn sem maður
elskar. Og fólkið sem maður á að vin-
En maður má aldrei m
Vandfundin er betri lýs-
ing á tilveru mannsins
en Gaukshreiðrið, þó
að hún gerist á vit-
lausraspítala og sé
auðvitað uppspuni frá
rótum. Hér ræðir leik-
stjórinn Milos Forman
um baráttu einstaklinga
við stofnanir, sem þeir
sjálfir stofnuðu til, gald-
ur kvikmyndanna, von-
ina og kímnina.
Útlaginn „Það finnast byltingarmenn í hverju samfélagi,“ segir Milos Forman, sem hraktist frá Prag eftir innrás Sovétmanna árið 1968.
Ragtime Hárið
Amadeus
„Það er mun auðveldara að finna um-
fjöllunarefni í landi með stranga rit-
skoðun, því þá vísar hún leiðina,“ sagði
Forman í viðtali sem undirritaður tók
við hann á kvikmyndahátíðinni í Cannes
árið 1999, en þá var hann að kynna
myndina Maður á tunglinu, þar sem Jim
Carrey fór með hlutverk háðfuglsins
Andy Kaufman.
„Ef eitthvað er bannað verður það um
leið kjörið viðfangsefni. Vandamálið í
Austur-Evrópu eftir að kommúnisminn
gekk sér til húðar er að kvikmyndagerð-
armenn hafa svo mikið frelsi að þeir
hafa ekki hugmynd um hvað þeir eiga
að gera við það; þeir vita ekki lengur um
hvað myndirnar eiga að fjalla.
hræðilegum dauðdaga. Þau voru bara í
búðum og einu búðirnar sem ég þekkti
voru skátabúðir. Svo þetta var mér
ekki erfitt tilfinningalega. Það varð
hins vegar mun átakanlegra eftir að ég
stálpaðist og gerði mér grein fyrir
hvað hafði átt sér stað, t.d. þegar ég
skoðaði myndir úr útrýmingarbúð-
unum.“
– Ég las um að þú hefðir fengið að
heimsækja móður þína í fangaklefa
Gestapo.
„Já,“ svarar hann. „Okkur var leyft
að heimsækja hana einu sinni í fimm-
tán mínútur. Það var einkennileg upp-
lifun. Þegar maður sér svona atriði í
bíómyndum er það jafnan djúpt og
„Ef til vill veldur svarið þér von-
brigðum, en það er mun auðveldara
að missa foreldra sína áður en
maður kemst á kynþroskaaldur en
eftir það. Krakkar eru í fyrsta lagi
ótrúlega ótilfinninganæmir og í
öðru lagi gera þeir sér ekki grein
fyrir endanleika lífsins; dauðinn
fær aðra merkingu eftir því sem
maður þroskast meira. Í þriðja lagi
reyndust ættingjar og vinir foreldra
minna mér mjög vel og hlífðu mér
við sannleikanum. Ég komst ekki að
því fyrr en eftir stríðið hvaða hryll-
ingur hafði átt sér stað. Það sagði
mér enginn að foreldrar mínir
hefðu þjáðst, verið pínd og dáið
ast inn í Prag. „Ég skil ekki alveg af
hverju enginn í Tékklandi átti von á
þessu; mér finnst það dálítið skondið.
Einhvern veginn vissum við öll innst
inni, sem bjuggum utan Tékklands, að
þetta ætti eftir að gerast.“
Forman var spurður hvort honum
hefði aldrei dottið í hug að gera kvik-
mynd byggða á eigin lífi?
„Í raun ekki,“ svaraði hann. „Maður
þarf svo kaldhæðna hlutlægni til að
geta nálgast viðfangsefni í kvikmynd-
um og ég held að ég gæti ekki fjallað
þannig um eigið líf.“
Í lokin var Forman spurður út í
reynsluna af því að missa foreldra
sína sem krakki.
En þú mátt samt ekki halda að
heimurinn sé svarthvítur, annars veg-
ar einræðisríki og hins vegar hinn
frjálsi heimur. Fólk er alls staðar eins.
Það eru til dæmis fjölmargar hættu-
legar tilhneigingar í Bandaríkjunum;
hvarvetna er fólk sem vill troða eigin
skoðunum, lífsspeki og trúarbrögðum
upp á aðra og það vinnur sigra á
hverjum degi. Þess vegna er það svo,
að þótt maður verði aldrei algjörlega
frjáls má maður aldrei hætta að berj-
ast fyrir frelsinu. Þá verður maður
hnepptur í fjötra.“
Talið barst um víðan völl, meðal
annars að því hvort það hefði komið
Forman á óvart að Rússar skyldu ráð-
Mamma spurði hvort frú Prohaska hefði það gott