SunnudagsMogginn - 02.05.2010, Blaðsíða 48

48 2. maí 2010
G
osið í Eyjafjallajökli hefur
vakið ýmsar spurningar um
íslenskt tungutak. Hvernig
stendur á því að svona fallegt
orð skuli standa blýfast í koki útlend-
inga? Gera þeir sér ekki grein fyrir því að
tvíhljóðið ey hefur nákvæmlega sama
framburð og tvíhljóðið ei? Og þegar við
skrifum tvíritað –l er það langoftast bor-
ið fram sem dl. Okkur hefur raunar lærst
að ö er ekki alþjóðlegt rittákn og því
eðlilegt að það standi í útlendingum.
Þeir ættu þó að geta borið fram rittáknið
–u í síðasta atkvæði orðsins Eyjafjalla-
jökull en ekki með eins konar dönskum
framburði á –y.
Hljóðfræði íslensks máls verður á
stundum talsvert þrætuepli. Það þarf
mikinn sannfæringarkraft til að fá fólk
til að viðurkenna að orðið guð er alls
ekki borið fram eins og það er skrifað
heldur hefur eitthvert v-hljóð stungið
sér þangað inn. Á sama hátt gengur
sumum illa að skilja að d-er miklu al-
gengara í framburði en í rithætti, sam-
anber orðin Árni, perla og skalli og mörg
fleiri dæmi mætti nefna um framburð
sem fer illilega á skjön við hefðbundinn
rithátt. Sömu sögu er að segja um flest
önnur tungumál. Þótt ekki sé ég sér-
fræðingur á sviði hljóðfræði finnst mér
gaman að kenna undirstöðuatriði hennar
í íslensku og bera svolítið saman við þau
mál sem ég þekki til. Þá segi ég gjarnan
söguna af danska manninum Höst sem
fékk stöðu hjá alþjóðlegri stofnun í París.
Hann varð því miður að binda skjótan
enda á dvöl sína því að hann hét ekki
neitt á frönsku. Í þeirri tignu tungu er h
ekki borið fram í upphafi orða, ö er ekki
til og –st ekki borið fram í enda orðs.
En snúum okkur aftur að orðinu Eyja-
fjallajökull . Það lætur vel í eyrum okkar
Íslendinga þótt langt sé, heil sex at-
kvæði, sett saman úr Eyjar, fjöll og jök-
ull. Það er líka svo auðskiljanlegt og
gegnsætt eins og flest önnur samsett ör-
nefni, svo sem Breiðafjarðareyjar,
Fimmvörðuháls og Hveragerði og þótt
ekki sé alltaf samræmi milli framburðar
og ritháttar getum við auðveldlega ráðið
í merkinguna, svona oftast nær. En slík-
ar langlokur hafa nákvæmlega enga
merkingu fyrir útlendinga sem geta vel
lagt á sig styttri örnefni eins og Hekla,
Katla og Esja. Fáir Íslendingar vita hvað
þessi orð merkja enda verða þau tæpast
talin gegnsæ.
Hið ágæta og merkingarbæra örnefni
Geysir hefur fyrir löngu orðið alþjóðlegt
hugtak fyrir goshveri þótt það sé á eng-
an hátt gegnsætt fyrir aðra en Íslendinga
Framburður þess á ensku er líka mjög
frábrugðinn þeim íslenska. Tvö önnur
alþjóðleg jarðfræðihugtök hafa að sögn
sérfræðinga skotið sér inn í ensku. Það
eru jökulhlaup og sandur, hvort tveggja
skrifað upp á íslensku en væntanlega
borin fram einhvern veginn svona:
jokuláp og sandúr. Þessi orð er m.a. að
finna í Encyclopediu Britannicu og þau
hafa væntanlega öðlast þegnrétt í heims-
málinu því að þar voru ekki til sambæri-
leg hugtök. Einar Ben segir að íslensk
tunga eigi orð yfir allt sem er hugsað á
jörðu en sú enska getur ekki látið það sér
nægja heldur er hún fyrir löngu orðinn
vettvangur fyrir fræðimenn sem þurfa að
geta skrifað um það sem gerist á jörðu.
Þá skiptir fegurð orðanna og gagnsæi
engu máli.
Það sem mér þótti skemmtilegast við
gosin tvö var kvika íslensks máls sem
opnaðist samhliða eldsumbrotunum. Við
leiðum svo alltof sjaldan hugann að því
að tungan okkar hefur að miklu leyti
mótast á átökum við náttúruöflin, og
þaðan höfum við fengið undurfögur orð
á borð víð gígastjaka, jökulhvirfil og bál-
astorku að ógleymdum lýsingarorðunum
sem skáldin hafa léð málinu svo sem
tröllaukinn, ægifagur og mikilúðlegur.
Svo glæsilegur orðaforði, sem oftast
liggur í þagnargildi þegar fólk virðist
geta komist af með stirð hagfræðihugtök
og steingeld lýsingarorð á borð við sátt-
ur, ósáttur, jákvæður og neikvæður,
braust fram í takt við hamfarirnar og
leiddi í ljós að enn hafa ekki orðið alger
sambandsslit milli lands, þjóðar og
tungu.
Kvika málsins
’
Einar Ben segir að ís-
lensk tunga eigi orð
yfir allt sem er hugs-
að á jörðu en sú enska getur
ekki látið það sér nægja
Gosið í Eyjafjallajökli hefur vakið ýmsar spurningar um íslenskt tungutak. Hvernig stendur á
því að svona fallegt orð skuli standa blýfast í koki útlendinga?
Morgunblaðið/Kristinn
Tungutak
Guðrún Egilson
gudrun@verslo.is
E
ins og greint hefur verið frá hér í
blaðinu munu ljósmyndir og
ljósmyndun skipa veglegan sess
á Listahátíð í Reykjavík sem
hefst síðar í mánuðinum. Meðal annars
verður sett upp sýning í menningar-
miðstöð þeirra Breiðhyltinga, Gerðubergi,
og þar sýndar myndir sem Friðgeir Helga-
son tók í Breiðholtinu fyrir tveimur árum.
Friðgeir fæddist í Vestmannaeyjum
en fluttist í Breiðholtið eftir gos og ólst þar
upp. Hann flutti síðan til Bandaríkjanna á
aðfangadag 1986, en móðir hans hafði sest
að í Los Angeles skömmu áður og hann
fylgdi í kjölfar hennar. „Mig langaði að
prófa eitthvað nýtt,“ segir hann „og svo
var það óneitanlega spennandi að fá að
komast til LA.“
Friðgeir bjó þó ekki bara í Los Angel-
es, því hann fór víða um Bandaríkin og bjó
þannig fjórtán ár í New Orleans, en sneri
síðan aftur til Los Angeles og býr þar sem
stendur. Lífið vestan hafs var þó enginn
dans á rósum, eins og hann lýsir því, því
þó hann hafi átt góða daga sem kokkur,
unnið með mörgum af fremstu kokkum
Bandaríkjanna og rekið stórt veitingahús
um tíma glímdi hann við drykkju og fór
svo að hann lenti á götunni í Los Angeles.
„Það er betra að búa á götunni þar en
í Reykjavík,“ segir hann og kímir en bætir
svo við af meiri alvöru: „Ég lenti þar í ræs-
inu í fylleríi og látum og bjó þar í nokkra
mánuði. Ég komst svo á stað sem heitir
Midnight Mission og þar fékk ég bedda til
að liggja á og þrjár máltíðir á dag svo
framarlega sem ég væri edrú og var þar í
eitt og hálft ár. Það var engin meðferð í
boði, engin ráðgjöf eða aðstoð. Ég var þó
búinn að fara í helling af meðferðum án
þess að hætta að drekka en þarna fann ég
að ég var búinn að fá nóg og hætti.“
Á milli þess sem hann tók fyllerístúra
vann Friðgeir fyrir sér sem kokkur, en
fannst nú kominn tími til að gera eitthvað
annað. „Hvað gerir maður svo þegar mað-
ur er heimilislaus í Los Angeles? Nú auð-
vitað fór ég að læra kvikmyndagerð,“ seg-
ir Friðgeir og skellir uppúr, en hann fékk
stuðning frá fylkinu til námsins.
Þá bar svo við að eitt af þeim nám-
skeiðum sem hann þurfti að taka var byrj-
endanámskeið í ljósmyndun og þá fann
hann fjölina sína. „Ég hef ekki horft til
baka eftir það, bara einbeitt mér að ljós-
myndun.“ Af hverju er spurt og svarið
kemur um hæl: „Það er svo mikið vesen
að standa í kvikmyndagerð, það þurfa svo
Leit að kyrrð
og fegurð
Á Listahátíð verður sýning í Gerðubergi þar sem
Friðgeir Helgason sýnir myndir frá Breiðholtinu
þar sem hann ólst upp. Hann hefur búið erlendis
í rúma tvo áratugi og skoðar hverfið því með
augum gestsins ekki síður en heimamannsins.
Árni Matthíasson
arnim@mbl.is
Lesbók
Með heimskort í hendinni
sem sýnir ljóslega
á sveigðri lengdar- og breiddargráðu
ókannað land – hægra megin –
á hugarhveli
– leggur hún í hann
með hálf-sex fluginu
suður yfir Hindranir…
Höfundur er áhugamaður um gullgerð
Myndin af
heiminum
Ljóð Kristín Guðmundsdóttir