Saga - 2005, Síða 216

gengið í gegnum kristna endurtúlkun og lýsir hugsanlega betur hugmynd-
um síðari kynslóða um heimsmynd heiðni en henni sjálfri.“
Auðvitað eru slíkar heimildir vandnotaðar, en fyrirvari höfundar gildir
þó ekki hér, ef við erum einmitt að leita að heimsmynd þeirra kristnu
manna sem skrifuðu bækur á miðöldum og langar að vita hvaða hug-
myndir þeir höfðu um heiðnina og hvort leifar hennar hafi enn haft áhrif á
hugarfar þeirra. Við erum þá ekki að leita heimilda um heiðin trúarbrögð
— og ég er sammála doktorsefni um að gera greinarmun á trúarbrögðum
og heimsmynd eftir því sem kostur er. Mér finnst að Snorra Edda, ekki síst
prólógus ritsins en einnig heildarskipan þess, hljóti að vera mikilvæg heim-
ild um vissa þætti í heimsmynd Íslendinga um og upp úr 1200. Sannarlega
var Snorra Edda ekki skrifuð til að boða trú á heiðin goð, og vissulega hljóta
hugmyndir Snorra og samtímamanna hans að hafa verið undir áhrifum frá
kristinni heimsmynd. En ef við höldum að heimsmynd Íslendinga, þess
fólks sem byggði Ísland og hafði vaxið þar upp, hafi verið í einhverju frá-
brugðin heimsmynd annarra þjóða — og það hlýtur að vera réttlæting þess
að velja heimsmynd Íslendinga sem rannsóknarefni — þá hljóta hugmynd-
ir þeirra um fortíðina og það sem eftir lifði af viðhorfum forns siðar að skipta
meginmáli. Ég tek sem dæmi þá hugmynd, sem hér er reyndar víða vikið
að, að forfeður Noregskonunga og a.m.k. sumra Íslendinga hafi komið til
Norðurlanda austan úr Asíu, sem Snorri rekur bæði í prólógus Eddu og í
upphafi Ynglinga sögu og einnig gætir hjá Ara. Trúði Snorri því? Og ef svo
var, hvaða augum leit hann á þetta kyn? Hann virðist hafa trúað því að
þessir Asíumenn hefðu verið teknir í guðatölu af því að þeir hefðu haft yf-
irburði yfir þá höfðingja sem fyrir voru á Norðurlöndum, en hvers eðlis
voru þeir yfirburðir, hvaðan voru þeir komnir? Voru þetta holdgaðir djöfl-
ar eða galdramenn? Hvaðan höfðu þeir mátt sinn, t.d. skáldskapargáfuna?
Var hún hinum kristna guði að þakka eða blekkingaverk djöfulsins? Eða
voru yfirburðirnir einfaldlega kynfylgja þessa fólks? Var það ekki hluti af
sjálfsmynd Íslendinga, a.m.k. íslenskra höfðingja, að þeir væru af hetjum
og görpum komnir, göfugir, eins og víða er tekið til orða? Tengist það ekki
með einhverjum hætti sögnum um forn goð og hetjur, sem svo mjög voru
hafðar í heiðri í íslenskum frásögnum? Getur ekki verið að langlífi heiðins
efnis á Íslandi skýrist af því að það hafi verið svo samofið sjálfsmynd fólks
að því varð ekki kastað á haugana? Er hin göfuga fortíð ekki gildari þáttur
í sjálfsmyndinni en ætla mætti þegar þetta rit er lesið? Á bls. 34 segir
doktorsefni: „Hinir vanræktu drættir heimsmyndarinnar eru þeir sem snúa
að árekstrum menningarheima.“ Verðum við ekki að varast að gera lítið úr
leifum af fornum viðhorfum þegar við lýsum heimsmyndinni? Verður hún
þá ekki of einföld?
Ég fer nú að ljúka máli mínu. Ég geri engan grundvallarágreining við
doktorsefni, gagnrýni mín beinist frekar að áherslum hans í rannsókninni.
Meginatriði í þeirri gagnrýni sem ég hef borið fram mætti orða sem svo, í
V É S T E I N N Ó L A S O N216
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:11 Page 216